خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، زهرا اسکندری: حضرت فاطمه زهرا(س) در تاریخ اسلام شخصیتی است که جایگاه معنوی و نقش اجتماعی او همواره مورد توجه اندیشمندان، مفسران و پژوهشگران بوده است. در روایتهای تاریخی، از او بهعنوان شخصیتی یاد میشود که در کنار جایگاه خانوادگی، در عرصههای فرهنگی و اجتماعی نیز تأثیرگذار بوده و الگوی رفتاری برای زنان و مادران در جوامع اسلامی به شمار میآید. این جایگاه بر پایه منابع معتبر اسلامی و گزارشهای تاریخی شکل گرفته و به همین دلیل، سالروز ولادت ایشان در ایران «روز زن» و «روز مادر» نامگذاری شده است؛ روزی که فرصتی برای توجه به نقش زنان در خانواده و جامعه ایجاد میکند.
مفهوم مادر در فرهنگ ایرانی و اسلامی، همواره با محوریت مسئولیتپذیری، تربیت نسل و نقشآفرینی بیصدا اما مؤثر همراه بوده است. در این میان، حضرت زهرا(س) بهعنوان نمونهای برجسته، تصویری مستند از نقش مادرانه ارائه میدهد؛ نقشی که در کنار ابعاد معنوی، بر پایه رفتارهای قابل مشاهده در زندگی روزمره ایشان نیز روایت شده است. نگاه به زندگی فاطمه زهرا(س) از این جهت اهمیت دارد که میتواند زمینهای برای بازخوانی جایگاه مادر و نقشهای متنوع او در جامعه امروز فراهم کند؛ نقشی که در بسیاری از عرصهها، از تربیت و آموزش گرفته تا مسئولیتهای اجتماعی، نمود دارد و مورد توجه سیاستگذاران و پژوهشگران قرار میگیرد.
روز زن در تقویم رسمی، افزون بر جنبه نمادین، فرصتی برای بازنگری در وضعیت زنان و مادران در جامعه است؛ از وضعیت آموزشی و فرهنگی تا نقش آنان در اقتصاد خانواده و توسعه اجتماعی. این نگاه تحلیلی باعث میشود چنین مناسبتهایی تنها در سطح بزرگداشت باقی نماند و بهعنوان بستری برای گفتوگو درباره مسائل واقعی زنان و مادران به کار رود.
به مناسبت این روز نگاهی داشته باشیم به کتابهای ارزشمندی که درباره این بانو به نگارش درآمده است.
«فاطمه راز ماندگاری امامت»/ حجت الاسلام ناصر رفیعی/ انتشارات واژه پرداز اندیشه
انتشارات واژهپرداز اندیشه کتاب «فاطمه راز ماندگاری امامت» را بر پایه مجموعه سخنرانیهای حجتالاسلام ناصر رفیعی درباره شخصیت حضرت زهرا (سلاماللهعلیها) منتشر کرده است. این اثر با هدف تبیین جایگاه تاریخی و معنوی بانوی بزرگ اسلام تدوین شده و تلاش دارد ابعاد مختلف حیات فاطمی و نقش ایشان در حوادث پس از رحلت پیامبر اسلام را با رویکردی تحلیلی و مستند بازخوانی کند.
نویسنده در مجموعه سخنرانیهایی که در دهه فاطمیه و در حسینیه امام خمینی(ره) و در حضور مقام معظم رهبری بیان شده، به ضرورت شناخت دقیق حوادث صدر اسلام و تشخیص مرز حق و باطل اشاره میکند و بر این نکته تأکید دارد که فهم این رویدادها بدون توجه به جایگاه حضرت زهرا(س) کامل نخواهد بود. این جلسات که اکنون در قالب یک اثر مکتوب منتشر شده، شامل پانزده گفتار است که هر یک به بررسی یکی از ابعاد سیره و شخصیت حضرت پرداخته است.
در میان موضوعات مطرحشده در این کتاب، به مباحثی همچون «عرصهها و مرزهای حضور بانوان در جامعه»، «اصل استقامت در سیره حضرت زهرا (س)»، «عوامل انحطاط جامعه پس از پیامبر (ص)»، «جایگاه معنویت در زندگی حضرت»، و «معادباوری در سیره فاطمی» اشاره شده است. نویسنده تلاش کرده است این مباحث را با استناد به خطبهها، روایتها و منابع معتبر تاریخی تنظیم کند تا مخاطب بتواند تصویری جامع و مبتنی بر دادههای مستند از شخصیت حضرت زهرا (س) به دست آورد.
در بخشهای تحلیلی کتاب، نویسنده نقش اجتماعی و تاریخی بانوی اسلام را در پیوند با مسئله امامت و ولایت بررسی کرده و نشان میدهد که مواضع حضرت زهرا (س) در روزهای پس از رحلت پیامبر (ص) چگونه مسیر تاریخ اسلام را تحت تأثیر قرار داده است.
«آیه شکسته تطهیر»/ فاطمه احمدی/انتشارات معارف
کتاب «آیه شکسته تطهیر»، ترجمه فارسی کتاب معروف «بیتالاحزان» اثر شیخ عباس قمی، از سوی انتشارات معارف منتشر شده و بهعنوان یکی از منابع مهم در روایت زندگی و جایگاه تاریخی حضرت فاطمه زهرا (سلاماللهعلیها) شناخته میشود. این اثر، با تکیه بر منابع معتبر حدیثی و تاریخی، به بازخوانی دورهای حساس از تاریخ صدر اسلام میپردازد؛ دورهای که حوادث آن نقش تعیینکنندهای در شکلگیری نگاه شیعه به مسئله ولایت و جانشینی پیامبر اکرم (ص) داشته است.
ساختار کتاب در چهار بخش تنظیم شده و هر بخش زاویهای جداگانه از زندگی و سیره آن بانوی گرامی را مورد بررسی قرار میدهد. در بخش نخست، نویسنده به مباحثی همچون ولادت حضرت فاطمه (س)، نامها، القاب و کنیههای ایشان میپردازد؛ آیاتی که شأن نزول آنها مرتبط با مقام حضرت زهرا (س) است نیز در این بخش مورد اشاره قرار گرفته است. این بخش، مقدمهای برای شناخت جایگاه خانوادگی و معنوی آن حضرت به شمار میآید.
بخش دوم، به فضایل حضرت فاطمه (س) اختصاص دارد و با بهرهگیری از روایتهای معتبر، ویژگیهای اخلاقی، معنوی و علمی ایشان را بازخوانی میکند. این قسمت از کتاب، تصویری روشن از شخصیت حضرت ارائه میدهد؛ شخصیتی که در منابع اسلامی، بهعنوان الگوی اخلاقی، تربیتی و اجتماعی معرفی شده است.
بخش سوم کتاب، روایت حوادث تلخی است که پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) رخ داد؛ رویدادهایی که به گفته مؤلف، نقطه عطفی در تاریخ اسلام به شمار میرود. این بخش، با استناد به منابع تاریخی، به تبیین شرایط سیاسی و اجتماعی مدینه، اتفاقات مربوط به مسئله جانشینی و مواضع حضرت فاطمه (س) در دفاع از حق اهلبیت (ع) میپردازد. ادله و اعتراضات ایشان نسبت به تحولات سیاسی آن روزگار، از مهمترین مباحث مطرحشده در این فصل است.
در بخش چهارم، کتاب به موضوعاتی همچون گریههای مداوم حضرت فاطمه (س) پس از رحلت پیامبر (ص)، بیماری، روزهای پایانی عمر و شهادت ایشان میپردازد. نویسنده با بیان روایات مختلف، تصویری مستند و پیوسته از این دوره ارائه میدهد؛ دورهای که در منابع شیعی بهعنوان یکی از دردناکترین فصلهای تاریخ اسلام شناخته میشود.
«آیه شکسته تطهیر» تنها یک روایت تاریخی از زندگی یک شخصیت برجسته نیست؛ بلکه بازنمایی بخشی از نخستین اعتراض رسمی شیعه در دفاع از ولایت و حقانیت اهلبیت محسوب میشود. تحلیلهای ارائهشده در کتاب نشان میدهد که حضرت فاطمه (س) در صحنههای اجتماعی و سیاسی پس از رحلت پیامبر (ص)، حضوری فعال و اثرگذار داشته و تلاشهای ایشان در روشنسازی حقیقت، بنیان استدلالی جریان شیعی را شکل داده است.
این اثر، ضمن ارائه مستندات تاریخی، مخاطب را با فضای پرالتهاب روزهای نخستین پس از رحلت پیامبر روبهرو میکند و نشان میدهد که چگونه حذف یا سرکوب اعتراضات حضرت زهرا (س) تأثیر عمیقی بر روند تاریخی جامعه اسلامی بر جای گذاشت؛ تأثیری که رد آن تا امروز در منابع اعتقادی و تاریخی قابل مشاهده است.
«فاطمه بقیهالنبوه»/ حجتالاسلام محمدمیرزا محمدی/انتشارات معارف
کتاب «فاطمه بقیهالنبوه؛ جریانشناسی منافقین در غصب فدک» اثری پژوهشی با محوریت تحلیل رخدادهای تاریخی پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) است که با تمرکز بر سیره حضرت زهرا(س) و بازخوانی جایگاه ایشان در مواجهه با تحولات سیاسی آن دوران منتشر شده است. این کتاب، حاصل مجموعه دروس و حلقات فاطمیه حجتالاسلاموالمسلمین میرزامحمدی، پژوهشگر و مدرس حوزه معارف اهلبیت(ع)، است که با هدف ارتقای سطح شناخت طلاب، مادحین، ذاکرین و علاقهمندان به مباحث تاریخی اعتقادی تدوین شده است.
در این اثر، تلاش شده تا رویکردی مستند و تحلیلی نسبت به مسئله فدک و ابعاد مختلف آن ارائه شود. کتاب در هفت فصل تنظیم شده و در هر فصل بخشی از زوایای موضوع فدک، از ملکیت حضرت زهرا(س) تا نحوه غصب آن توسط جریانهای مخالف، مورد بررسی قرار گرفته است. مؤلف در این مباحث، با مراجعه به منابع معتبر تاریخی و روایی، تلاش کرده تصویری روشن از زمینههای شکلگیری این ماجرا، جایگاه حقوقی فدک و نوع مواجهه حضرت زهرا(س) با این رخداد را تبیین کند.
بخش مهمی از مباحث کتاب به معرفی و تحلیل شخصیت منافقین و گروههایی اختصاص دارد که در آن دوره، با نص آیات و روایات، در مقابل اهلبیت(ع) قرار گرفتند. نویسنده در این بخشها با استناد به مستندات تاریخی، ویژگیهای فکری و سیاسی این افراد را تشریح کرده و نشان داده است که چگونه این جریان، زمینهساز انحرافات مهمی در جامعه اسلامی شد. این بررسیها به خواننده کمک میکند تا درک دقیقتری از علل و پیامدهای غصب فدک و نیز نقش حضرت زهرا(س) در دفاع از حق و تبیین معیارهای اصیل اسلام به دست آورد.
«آیات کوثر»/ محمدحسین خوشنویس/انتشارات معارف
کتاب «آیات کوثر؛ سخنان حضرت فاطمه(سلاماللهعلیها)» نوشته محمدجواد مروجی طبسی با ترجمه محمدحسین خوشنویس، از سوی انتشارات معارف منتشر شده و جایگاه ویژهای در میان آثار مرتبط با زندگی و معارف حضرت زهرا(س) دارد. این اثر به دلیل تمرکز مستقیم بر احادیث و سخنان منسوب به آن بانوی بزرگ اسلام، در ردیف منابع حدیثی کمنظیر قرار گرفته و خلأ موجود در حوزه گردآوری مستقل روایات ایشان را تا حد زیادی جبران کرده است.
بر اساس توضیحات نویسنده، با وجود آنکه پژوهشهای متعددی درباره زندگینامه، فضایل و جایگاه معنوی حضرت فاطمه(س) منتشر شده، تاکنون کتاب جامعی که مجموعه سخنان و روایات ایشان را به صورت یکجا و مستند ارائه کند، کمتر در دسترس بوده است. «آیات کوثر» با هدف رفع این خلأ تدوین شده و بهعنوان معجمی حدیثی، روایات نقلشده از حضرت زهرا(س) و نیز احادیثی را که ایشان از پیامبر اکرم(ص) روایت کردهاند، گردآوری کرده است.
محتوای کتاب شامل بیش از دویست حدیث است که از سوی پیامبر اکرم(ص)، اصحاب، تابعین و اهلبیت(ع) نقل شده و بخش قابل توجهی از آنها بدون واسطه از حضرت زهرا(س) روایت گردیده است. همچنین برخی از روایات بهواسطه امیرالمؤمنین(ع) و یک روایت نیز از طریق بانو امسلمه، همسر پیامبر(ص)، نقل شده است. این رویکرد، کتاب را به منبعی جامع برای پژوهشگران مطالعات اسلامی، حدیث و سیره اهلبیت(ع) تبدیل کرده است.
نویسنده در مقدمه اثر تأکید میکند که نبود یک مجموعه کامل از احادیث حضرت زهرا(س)، سبب شد خود به تدوین این اثر اقدام کند تا مجموعهای مستند و منظم در اختیار علاقهمندان قرار گیرد. کتاب «آیات کوثر» افزون بر گردآوری احادیث، با ارائه منابع دقیق و ارجاعات معتبر، امکان پیگیری و پژوهشهای تکمیلی را نیز برای محققان فراهم میکند.
«بدانید من فاطمه هستم»/ انتشارات جمکران
کتاب «بدانید من فاطمه هستم» حاصل پژوهش واحد تحقیق مؤسسه فرهنگی موعود عصر است؛ اثری که با اتکا به حدود ۱۳۰ منبع معتبر شیعه و اهلسنت، تلاش کرده تصویری جامع و مستند از زندگانی حضرت فاطمه زهرا (سلاماللهعلیها) ارائه دهد. این کتاب با گردآوری دادههای تاریخی، روایی و تحلیلی، میکوشد منبعی قابل استناد برای پژوهشگران و علاقهمندان به شناخت سیره و شخصیت حضرت زهرا(س) باشد و در قالب ساختاری منظم، ساحتهای مختلف زندگی آن بانوی بزرگ اسلام را مورد بررسی قرار دهد. این کتاب توسط انتشارات جمکران منتشر شده است.
ساختار اثر در سیزده گفتار تنظیم شده و هر گفتار به یکی از ابعاد شخصیتی، عبادی، خانوادگی و اجتماعی حضرت فاطمه(س) اختصاص دارد. از جمله موضوعات اصلی کتاب میتوان به مباحثی همچون اسرار ولادت و جایگاه حضرت در منظومه وحی، فضایل و مناقب، تبیین ولایت و نقش ایشان در دفاع از امامت، جایگاه حضرت در روز قیامت، کرامات و معجزات منقول، خطبهها و سخنان ایشان، مسئله فدک و دلایل مخفی ماندن محل دفن اشاره کرد.
در بخش مرتبط با ولادت، کتاب با استفاده از منابع تاریخی، روایات مربوط به نحوه ولادت و القاب و اوصاف حضرت زهرا(س) را گزارش میکند و سپس تصویری از منزلت ایشان در قرآن کریم و روایات نبوی ارائه میدهد. این بخش به ویژه بر آیاتی که شأن نزول آنها با نام حضرت مرتبط دانسته شده، تمرکز دارد.
در ادامه، نویسندگان اثر به موضوع ولایت و نسبت حضرت فاطمه(س) با امامت میپردازند و با استناد به منابع معتبر، نقش ایشان در تحکیم جایگاه امیرمؤمنان علی(ع) را بررسی میکنند. جایگاه حضرت در روز قیامت، آثار تسبیح مشهور ایشان، و دلایل تاریخی و روایی پنهان ماندن مزار نیز از دیگر مباحث مهم کتاب است که با رویکردی تحلیلی گزارش شده است.
یکی از بخشهای محوری این کتاب، پرداختن به مسئله فدک و ابعاد تاریخی و حقوقی آن است. در این بخش، نویسندگان با بررسی اسناد تاریخی، مسیر واگذاری فدک به حضرت فاطمه(س)، نحوه غصب آن پس از رحلت پیامبر اکرم(ص)، و پیامدهای سیاسی و اجتماعی این واقعه را تبیین میکنند. همچنین، این کتاب شرح مبسوطی از خطبه فدکیه ارائه میدهد و این خطبه را به عنوان یکی از مهمترین اسناد تاریخی اعتراض حضرت فاطمه(س) در دفاع از حقانیت ولایت مورد تحلیل قرار میدهد.
موضوع دفاع حضرت زهرا(س) از امامت امیرمؤمنان(ع) و آثار اجتماعی این موضعگیریها نیز از دیگر محورهای این اثر است. نویسندگان در این بخش با بهرهگیری از متون تاریخی، نقش حضرت را در نخستین مواجهه سیاسی شیعه بررسی کرده و بر اهمیت این ایستادگی در تاریخ اسلام تأکید میکنند.
کتاب «بدانید من فاطمه هستم» همچنین به بیان کرامات منقول، گزارشهایی از سبک زندگی فردی و خانوادگی حضرت، شیعیان منسوب به ایشان و جایگاه حضرت در فرهنگ روایی شیعه میپردازد و تلاش کرده مجموعهای منظم و قابل مطالعه از سیره و سخنان ایشان فراهم آورد.
این کتاب با بهرهگیری از منابع متعدد و چینش منسجم مباحث، میکوشد تصویری روشن، مستند و قابل اتکا از یکی از برجستهترین شخصیتهای تاریخ اسلام ارائه دهد و برای مخاطبان علاقهمند به شناخت سیره اهلبیت (ع) قابل استفاده است.
«فاطمه علی است»/ علی قهرمانی/انتشارات جمکران
کتاب «فاطمه علی است» نوشته علی قهرمانی از انتشارات جمکران، اثری روایی با ساختاری داستانی است که با هدف بازنمایی سبک زندگی مشترک حضرت زهرا(سلاماللهعلیها) و امیرالمؤمنین علی(علیهالسلام) تدوین شده و تلاش دارد گوشههایی از سیره خانوادگی، اخلاقی و اجتماعی این دو شخصیت برجسته تاریخ اسلام را برای مخاطب امروز شرح و تبیین کند. این کتاب با بهرهگیری از روایتهای مستند و داستانکهای کوتاه، تصویری نزدیک از سیره رفتاری و ارتباط عاطفی این زوج الهی ارائه میدهد.
محتوای اثر در چهار فصل سامان یافته است. فصل نخست با عنوان «تولد دو نور» به بیان رویدادهای مربوط به ولادت حضرت علی(ع) و حضرت زهرا(س) و دوران رشد و بالندگی آنان میپردازد. نویسنده در این بخش ضمن اشاره به وقایع تاریخی و فضایی که ولادت این دو معصوم در آن رخ داده، ویژگیهای اخلاقی و رفتاری ایشان در دوران کودکی و نوجوانی را نیز مورد توجه قرار داده است.
فصل دوم کتاب که «پیوند دو دریا» نام دارد، به ماجرای ازدواج حضرت زهرا(س) و امیرالمؤمنین(ع) اختصاص یافته است. این بخش به نحوه خواستگاری، خطبه عقد، سادگی مراسم ازدواج و ابعاد معنوی این پیوند پرداخته و بر ویژگیهای یک زندگی مشترک بر پایه محبت، همدلی و وظیفهمداری تمرکز دارد. نویسنده تلاش کرده است این فصل را به الگویی عملی برای زندگی امروز تبدیل کند و نشان دهد چگونه پیوندی بر اساس ایمان و وثاقت میتواند مبنای یک زندگی موفق قرار گیرد.
فصل سوم کتاب با عنوان «داستان زندگی» مجموعهای از داستانکهای کوتاه درباره روزمرگیها، رفتار خانوادهمحور، سادهزیستی و نحوه مدیریت خانه توسط حضرت زهرا(س) و نقش حمایتی و همراهی حضرت علی(ع) در زندگی مشترک است. این فصل با اتکا به روایتهای معتبر، نمونههایی از نحوه تعامل، تقسیم مسئولیتها و شیوه مواجهه با مشکلات را با زبانی روایتمحور برای خواننده بازگو میکند.
فصل پایانی کتاب «در فراق یار» نام گرفته و به روایت وقایع تلخ روزهای پایانی عمر حضرت زهرا(س)، شهادت ایشان و سوگواری امیرالمؤمنین(ع) میپردازد. این بخش با نگاهی مستند رویدادهای تاریخی پس از رحلت پیامبر(ص) و نقش حضرت زهرا(س) در دفاع از حق و ولایت را بازتاب میدهد و سپس به ماجرای بیماری و شهادت این بانوی بزرگوار میرسد.
«بانوی بانوان جهان» / علی دوانی/ انتشارات چاپ و نشر بین الملل
کتاب «بانوی بانوان جهان» نوشته علی دوانی که از سوی انتشارات چاپ و نشر بینالملل منتشر شده، یکی از آثار پژوهشی قابل توجه در حوزه زندگی و سیره حضرت فاطمه زهرا (سلاماللهعلیها) به شمار میرود. این اثر در هشت فصل تدوین شده و تلاش دارد مجموعهای مستند از گزارشهای تاریخی، روایات و تحلیلها را درباره زندگی آن بانوی بزرگ اسلام ارائه کند. نویسنده در این کتاب، با رویکردی تحقیقی و مستند، بخشهای متنوعی از زیست فردی، خانوادگی و اجتماعی حضرت زهرا (س) را مورد بررسی قرار داده است.
در فصل نخست، مباحث مربوط به ولادت حضرت فاطمه (س)، دوران کودکی و وقایع سالهای پیش از هجرت مطرح میشود. فصل دوم کتاب به ازدواج حضرت فاطمه (س) با امیرالمؤمنین علی(ع) اختصاص دارد و ضمن مرور جزئیات این رویداد، جایگاه خانواده علوی را در جامعه صدر اسلام بازخوانی میکند. در فصل سوم، نویسنده به فضائل و ویژگیهای اخلاقی و معنوی حضرت زهرا (س) پرداخته و بر مبنای روایتهای معتبر، تصویری جامع از شخصیت فردی ایشان ارائه میدهد.
فصل چهارم و پنجم به رویدادهای حساس پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) و حوادث مرتبط با غصب حقوق اهلبیت (ع) اختصاص یافته است؛ موضوعاتی همچون ماجرای فدک، حمله به خانه حضرت زهرا (س) و پیامدهای اجتماعی و اعتقادی این رخدادها از منظر منابع تاریخی بازخوانی شده است. در فصل ششم نیز به نقل و تحلیل گزارشهای مربوط به شهادت حضرت زهرا (س) پرداخته میشود. دو فصل پایانی کتاب به مدایح، مراثی و سرودههای حکما، فقها و عرفای نامدار درباره شخصیت آن بانوی گرامی اسلام اختصاص دارد.
علی دوانی در نگارش این اثر، بیشترین تلاش خود را بر نقل مستندات از منابع معتبر اهل سنت متمرکز کرده تا امکان ارزیابی منصفانه برای مخاطبان فراهم شود. او علاوه بر مراجعه به منابع تاریخی عامه، از گزارشهای شیعی موجود در «بحارالانوار» علامه مجلسی و دیگر منابع معتبر نیز بهره گرفته تا تصویری جامع از رویدادهای مربوط به زندگی حضرت زهرا (س) ارائه دهد. این کتاب با ساختار منظم و زبان مستند، منبعی قابل اعتماد برای پژوهشگران و علاقهمندان به تاریخ و سیره اهلبیت (ع) محسوب میشود.
