خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، زهرا اسکندری: کتاب «آفتاب دانش» نوشته بهزاد دانشگر و منتشر شده از سوی انتشارات شهید کاظمی، اثری در حوزه تاریخ و معارف اسلامی است که با تمرکز بر زندگی، سیره علمی و اخلاقی امام محمد باقر(ع)، تلاش دارد تصویری مستند و روایتمحور از یکی از تأثیرگذارترین چهرههای علمی جهان اسلام ارائه دهد. این کتاب، امام پنجم شیعیان را نهفقط بهعنوان یک شخصیت تاریخی، بلکه بهمثابه بنیانگذار یک جریان علمی و معرفتی معرفی میکند که آثار آن تا امروز در اندیشه اسلامی قابل پیگیری است.
نویسنده در «آفتاب دانش» روایت خود را از بستر تاریخی تولد امام محمد باقر(ع) آغاز میکند؛ تولدی که همزمان با ماه رجب، ماهی ویژه در تقویم اسلامی، قرار گرفته و از همان ابتدا با نشانههایی از اهمیت و تمایز همراه است. امام محمد باقر(ع) نخستین شخصیتی است که از هر دو سوی نسب به امام علی میرسد. اولین فرزندی بود که از یک نسل به امام حسین(ع) و از نسل دیگر به امام حسن(ع) میرسید. این ویژگی نسبی، در کتاب نه بهعنوان یک امتیاز صرف خانوادگی، بلکه بهمثابه زمینهای تاریخی برای انتقال میراث فکری و معنوی اهلبیت(ع) تحلیل شده است.
آشکارسازی گنجهای معرفت
در بخشهای ابتدایی کتاب، بهزاد دانشگر به جای توصیفهای کلی و شعاری، بر جایگاه علمی امام محمد باقر(ع) تمرکز میکند؛ جایگاهی که ریشه در احادیث نبوی دارد. لقب «باقر العلوم» یا «شکافنده دانش» که پیامبر اسلام(ص) پیشاپیش آن را برای این امام بیان کرده بود، محور اصلی روایت کتاب است. نویسنده با استناد به نقلهای تاریخی، نشان میدهد که این لقب نه یک تعبیر نمادین، بلکه توصیفی دقیق از نقش امام محمد باقر(ع) در گشودن لایههای پنهان معارف دینی بوده است.
کتاب «آفتاب دانش» به دوران کودکی امام نیز میپردازد؛ دورانی که با یکی از تلخترین مقاطع تاریخ اسلام گره خورده است. امام محمد باقر(ع) شاهد واقعه عاشورا بوده و اسارت پس از آن را نیز تجربه کرده است. هرچند سن او در آن زمان کم بوده، اما همین مواجهه مستقیم با خشونت و بیعدالتی، بخشی از شکلگیری شخصیت علمی و اخلاقی امام را توضیح میدهد. این تجربه تاریخی، در کنار سالها همراهی با پدرش امام سجاد، که به عبادتهای طولانی و زیست زاهدانه شناخته میشد، بستر انتقال میراثی از علم و معنویت را فراهم کرد.
بهزاد دانشگر در ادامه، به مفهوم «ارث» در این خانواده اشاره میکند؛ ارثی که نه دارایی مادی، بلکه گنجینهای از دانش و معرفت است. در روایت کتاب، صندوقچهای از علم که امام سجاد(ع) برای فرزند خود برجای گذاشت، نمادی از انتقال نظاممند دانش در خاندان اهلبیت(ع) تلقی میشود. این نگاه، خواننده را با نوعی تداوم علمی مواجه میکند که فراتر از مناسبات معمول آموزشی در تاریخ اسلام است.
یکی از محورهای مهم «آفتاب دانش»، مواجهه امام محمد باقر(ع) با جامعه زمانه خود است. نویسنده نشان میدهد که امام، علیرغم اعتبار علمی، همواره با تردیدها و اتهامها روبهرو بوده است. هنگامی که از خداوند سخن میگفت، برخی او را متهم به ادعاهای نادرست میکردند و زمانی که حدیث پیامبر(ص) را نقل میکرد، به دلیل آنکه عصر پیامبر را درک نکرده بود، مورد تشکیک قرار میگرفت. کتاب، این چالشها را نه بهعنوان موانع فردی، بلکه بهمثابه نشانههایی از فضای فکری و سیاسی آن دوره تحلیل میکند.
دانش خدادادی و استدلال مبتنی بر قرآن
در روایتهای کتاب، علم امام محمد باقر(ع) دانشی خدادادی معرفی میشود که از مسیر وحی و الهام الهی به دست آمده است؛ دانشی که با سحر، جادو یا پیشگوییهای رایج تفاوت ماهوی دارد. نویسنده تأکید میکند که امام، هرگاه به بیان مسائل علمی یا دینی میپرداخت، استدلال خود را بر پایه قرآن و آیات آن استوار میکرد. همین رویکرد مستند و عقلانی، سبب شد که بسیاری از سخنان او، حتی درباره آینده، بدون نیاز به سوگند یا تأکید اضافی پذیرفته شود.
کتاب «آفتاب دانش» همچنین به جنبههای اخلاقی و فردی زندگی امام محمد باقر(ع) میپردازد. در این بخشها، تصویری از امام ارائه میشود که در عین اشتغال به آموزش و مناظره علمی، از سادهترین رفتارهای انسانی غافل نیست. از نحوه کمککردن به دیگران در کارهای روزمره گرفته تا توجه به آراستگی شخصی پس از ازدواج، همگی در قالب روایتهایی کوتاه اما معنادار بازگو شدهاند. این رویکرد، کتاب را از یک زندگینامه صرفاً تاریخی فراتر میبرد و به اثری با کارکرد تربیتی تبدیل میکند.
نویسنده به عبادتهای شبانه امام نیز توجه ویژهای دارد. نماز شب، سجدههای طولانی و مناجاتهای نیمهشب، بخش جداییناپذیر از زیست امام محمد باقر(ع) معرفی شدهاند. در برخی روایتها، شدت گریه و اشکریزی امام بهگونهای توصیف میشود که زمین زیر پیشانی او خیس میشده است. این تصویر، در کنار فعالیتهای علمی گسترده، نوعی توازن میان عقل و معنویت را نشان میدهد که از ویژگیهای بارز سیره اهلبیت(ع) به شمار میآید.
یکی دیگر از محورهای مهم کتاب، ارتباط امام محمد باقر(ع) با شاگردان و یارانش است. نویسنده با اشاره به نقلهای تاریخی، از تأثیر معنوی حضور امام بر اطرافیان سخن میگوید؛ تأثیری که باعث میشد افراد، در کنار او، دلبستگی کمتری به دنیا داشته باشند. در عین حال، کتاب واقعبینانه به این نکته نیز اشاره میکند که فاصلهگرفتن از امام، گاه زمینه بازگشت وسوسههای دنیوی را فراهم میکرد.
در «آفتاب دانش»، حجم گستردهای از فعالیتهای علمی امام محمد باقر(ع) تشریح شده است. پاسخگویی به دهها هزار پرسش علمی، تربیت شاگردان متعدد و آموزش هزاران حدیث، بخشی از کارنامهای است که نویسنده با استناد به منابع تاریخی بازسازی کرده است. این حجم از فعالیت، نشان میدهد که امام، در شرایطی که محدودیتهای سیاسی و اجتماعی وجود داشت، توانست بنیانهای یک نهضت علمی پایدار را پایهگذاری کند.
کتاب همچنین به نگاه اجتماعی امام میپردازد؛ نگاهی که در آن، کمک به نیازمندان جایگاه ویژهای دارد. در روایتها آمده است که هیچ فقیری از در خانه امام دست خالی بازنمیگشت و او کمک به مسلمانان را برتر از بسیاری از اعمال عبادی میدانست. شیوه خطابکردن فقرا با بهترین نامها و حفظ کرامت انسانی آنان، از جمله نکاتی است که نویسنده با دقت به آن پرداخته است.
بخش پایانی کتاب، به تأثیر ماندگار امام محمد باقر(ع) بر نسلهای بعد اختصاص دارد. نویسنده با اشاره به نقش ایشان در فراهمکردن زمینههای شکلگیری مکتب علمی فرزندش، امام جعفر صادق، تأکید میکند که آنچه بعدها بهعنوان «مکتب جعفری» شناخته شد، ریشه در تلاشها و پایهگذاریهای امام پنجم شیعیان دارد. تربیت هزاران شاگرد و شکلگیری یکی از بزرگترین مراکز علمی جهان اسلام، نتیجه مسیری است که از زمان امام محمد باقر(ع) آغاز شده بود.
در مجموع، «آفتاب دانش» کتابی است که با زبانی روایتمحور، مستند و در عین حال قابلفهم، به زندگی و میراث علمی امام محمد باقر(ع) میپردازد. بهزاد دانشگر در این اثر کوشیده است تا بدون ورود به اغراق یا توصیفهای کلیشهای، تصویری دقیق از شخصیتی ارائه دهد که نقش او در تاریخ اندیشه اسلامی انکارناپذیر است. این کتاب میتواند برای مخاطبانی که به تاریخ اسلام، سیره اهلبیت(ع) و شکلگیری جریانهای علمی در قرون نخستین علاقهمندند، منبعی قابلتوجه و قابلاستناد باشد.
در بخشی از کتاب میخوانیم:
گفت:«انت بقر؟»
جواب داد: «انا باقر»
گفت: «مادرت آشپز بود؟»
پاسخ داد: «آشپزی شغل مادرم بود.»
نصرانی گفت: «مادرت سیاه پوست بود و بد زبان.»
امام فقط گفت: «اگر این چیزهایی که در مورد مادرم گفتی راست است، خدا بیامرزدش. اگر هم دروغ است، خدا تو را بیامرزد»
کتاب«آفتاب دانش»نوشته بهزاد دانشگر در ۱۰۸صفحه و به بهای ۸۰هزارتومان در انتشارات شهید کاظمی منتشر شده است.
