به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، محمد عبدی، کارگردان مستند «محاکمه آزادی» درباره ایده ساخت این فیلم به خبرآنلاین گفت: من سالها به شخصیت مهندس مهدی بازرگان علاقهمند بودم. از دوران نوجوانی کتابهای ایشان را میخواندم و همیشه دوست داشتم درباره او یک مستند بسازم. پیش از این هم درباره چند شخصیت دیگر کار کرده بودم و نام بازرگان در همان فهرست علاقهمندیهایم بود تا اینکه شرایط ساخت این پروژه فراهم شد.
وی ادامه داد: البته این مستند فقط بخشی از زندگی ایشان را روایت میکند و قرار نیست تمام مقاطع حیات بازرگان را پوشش دهد. این فیلم در واقع بخشی از یک سهگانه است که دو قسمت آن تاکنون ساخته شده و قسمت سوم نیز دوره دیگری از زندگی ایشان را روایت خواهد کرد. بخش فعلی مربوط به دوران دادگاه نظامی بازرگان است؛ زمانی که او به دلیل عضویت در جبهه ملی و همراهی با دکتر مصدق، در سال ۱۳۴۰ دستگیر و محاکمه شد.
عبدی افزود: در این مستند به طور کامل به نحوه دستگیری، دلایل بازداشت، روند محاکمه، دفاعیات او در دادگاه و دوران زندانش پرداختهام. بازرگان همان مسیری را تجربه کرد که مصدق طی کرده بود؛ از محاکمه نظامی تا محکومیت دهساله، و نهایتاً عفو توسط شاه.
بازسازی دادگاه و ترکیب آرشیو؛ قالب روایی مستند
این کارگردان درباره قالب فیلم گفت: فیلم با ترکیبی از آرشیو، نریشن و بخشهای بازسازیشده ساخته شده است. برای اجرای بخشهای داستانی از بازیگر استفاده کردیم و صحنههای دادگاه را بازسازی نمودیم تا روایت، پیوستگی و بُعد دراماتیک بیشتری پیدا کند.
عبدی درباره روند پژوهش و تولید گفت: کار را بهصورت رسمی از سالهای ۹۵ و ۹۶ آغاز کردم. پژوهش بسیار مفصلی انجام دادم، چون بازرگان فردی عمیق و پرکار است و نزدیک به ۴۰۰ کتاب در حوزههای مختلف نوشته. ابتدا مستند را به چند بخش تقسیم کرده بودم تا بتوانم بهطور کامل روی سوژه کار کنم تا اینکه در نهایت یک خط روایی مشخص پیدا شد. از همان نخ داستانی جلو رفتم و پژوهش را تبدیل به یک سناریوی کامل کردم.
وی ادامه داد: پس از آن مدتی کار متوقف شد چون منابع مالی فراهم نبود؛ ولی در واقع ما فیلم را روی کاغذ بسته بودیم. تا اینکه در سال ۱۴۰۲ شرایطی پیش آمد و با دوستانی آشنا شدیم که از پروژه حمایت کردند. زمستان ۱۴۰۲ تولید را شروع کردیم و خوشبختانه در ابتدای پاییز امسال کار به پایان رسید. حدود دو سال درگیر تولید بودم.
بازرگان؛ سیاستمداری عملگرا و چندوجهی
عبدی درباره زاویه دید خود به این مستند گفت: بازرگان شخصیتی چندوجهی است. او علاوهبر اینکه نویسنده و پژوهشگر برجستهای بود، از معدود سیاستمداران پراگماتیست ایران محسوب میشود. برخلاف چهرههایی مانند مصدق یا شریعتی که بیشتر بهعنوان سخنور و تئوریسین شناخته میشوند، بازرگان سیاستمداری عملگرا، دقیق و ساختارمند بود. همین چندوجهی بودن باعث شد نگاه فیلم فقط فردی نباشد و لایههای اجتماعی، سیاسی و فکری او نیز دیده شود.
این مستندساز درباره عوامل این فیلم گفت: گروهی از دوستان و همکاران بسیار حرفهای به پروژه پیوستند. سعید چنگیزیان نقش بازرگان را بازی کرد. محمدرضا سکوت، مدیر فیلمبرداری، پرویز آبنار، صدابردار، آقای آشتیانیپور، مدیریت دوبلاژ را بر عهده داشتند و هفت تا ده گوینده نیز در بخش گفتار متن همکاری کردند. آقای کاملی راوی فیلم بودند. تدوین را آقای حسندوست انجام داد. بخشی از کار را نیز به تصویرسازی گرافیکی بردیم؛ جایی که هیچ آرشیو یا امکان بازسازی نداشتیم. این بخشها توسط آقای حسن نوزادیان انجام شد و نتیجه بسیار جذاب از کار درآمد.
عبدی درباره چالش های مسیر گفت: کار پر از چالش و سختی بود. ما با مشقت بسیار این فیلم را ساختیم و عملاً هیچجا از ما حمایت نکرد؛ حتی خود مرکز هم به دلیل محدودیتهایی که درباره برخی موضوعات داشت، نمیتوانست پشتیبانی کند و این پروژه نیز مشمول همان شرایط شد. بیرون از مرکز هم جذب سرمایه بهخاطر موضوع فیلم سخت بود. اساساً موضوع بازرگان در آن مقطع نوعی التهاب بیمعنی پیدا کرده بود و مستند بودن اثر هم کار را دشوارتر میکرد.
این کارگردان در ادامه درباره حضور فیلم در بخش آوینی جشنواره سینماحقیقت توضیح داد: خودم جزئیات دقیق این بخش را نمیدانم، درباره آن تحقیق نکردهام؛ دوست داشتم این اثر در بخش ملی قرار بگیرد، چون درباره یک شخصیت ملی ساخته شده. فیلم مستند بازرگان و بخش آوینی نسبت و قرابتی ندارند و دو مسیر کاملاً متضاد محسوب میشوند.
چرا «محاکمه آزادی»؟ انتخاب نامی برآمده از تمام زندگی بازرگان
این مستندساز که در جشنواره حقیقت امسال به نمایش در میآید در پاسخ به میزان تأثیرگذاری فیلم بر مخاطب، توضیح داد: قطعاً تأثیرگذاری دارد. بالاخره ما آدمهایی هستیم که به تصویر، فیلم، هنر و شخصیتهای فرهنگی و سیاسی علاقه داریم. خیلیها به این شخصیتها علاقهمندند، اما ما این شانس را پیدا کردیم که علاقهمان را به عمل تبدیل کنیم. من قبلاً درباره مسعود کیمیایی کار کردم، درباره ساموئل خاچیکیان کار ساختم، برای علی حاتمی بزرگداشت گذاشتم که بخشی از آن فیلم شد. بازرگان هم همینطور؛ او یک شخصیت سمپاتیک است مثل مصدق، شاه یا امام خمینی؛ آدمهایی که گروه بزرگی از مردم به آنها گرایش دارند. بازرگان هم در همین دسته قرار میگیرد.
وی ادامه داد: به نظر من فیلم مخاطب عام و خاص هر دو را دارد؛ چون بازرگان از معدود شخصیتهاییست که همیشه محل قضاوت بوده، درست مثل مصدق، رضا شاه، محمدرضا پهلوی یا آیتالله خمینی. از این نظر، شخصیت جذاب و بحثبرانگیزی است و طبیعتاً فیلم هم میتواند برای طیف گستردهای از مخاطبان دیدنی باشد. بستگی به میزان شناختهشدن شخصیت دارد. این فیلم بهخاطر موضوعش، هر دو مخاطب را خواهد داشت.
عبدی درباره اسم فیلم گفت: اسم را به این خاطر انتخاب کردم که کل عمر بازرگان صرف آزادی شد. تمام مبارزه سیاسیاش در همین یک کلمه خلاصه میشود: آزادی و دموکراسی. در تیتراژ هم نوشتم: «این داستان زندگی مردی است که ۶۰ سال از عمرش را برای برقراری دموکراسی و آزادی در ایران گذاشت». حاصل تمام زحمات و رنجهایی که کشید، ده سال زندان، محرومیت، محدودیت، آزار، محاکمه، خلع از مشاغل دولتی و دانشگاهی، بهخاطر همین بود. قبل و بعد از انقلاب دغدغهاش ایستادن مقابل استبداد بود.
عبدی در پاسخ به این سوال که «اگر فیلم با انتقاد مواجه شود، آمادگیاش را دارید؟» پاسخ داد: بله، چرا که نه. این خصلت را دارم. در کارهای قبلی هم در جمعها گاهی از خود من شروع میکردند و متلک میانداختند تا میرسیدند به سوژه فیلم. اگر جوابی داشتیم، میدادیم، اگر نه، نه. به هر حال ما به فیلم سنجاق نیستیم. هر اثر باید خودش راه برود و خودش جواب بدهد. خیلی اهل توضیحدادن و توجیهکردن نیستم. هر بینندهای نظری دارد؛ حتی اگر صددرصد مخالف باشد، مضمونی یا ساختاری، اشکالی ندارد.
این مستندساز گفت: من یک زحمت کاملاً صادقانه برای این فیلم کشیدم. هیچ بازده مالی برای من نداشت؛ واقعاً دو سال از عمرم را مجانی برایش گذاشتم و با محدودیت فراوان کار کردم. بودجهاش آنقدر کم بود که اگر بگویم، خندهتان میگیرد. اما با یک انرژی فوقالعاده بالا جمعش کردم، چون میخواستم برای این آدم یعنی مهدی بازرگان، با وجود همۀ محدودیتها کاری انجام بدهم. انرژیام از همانجا آمد.
وی درپایان گفت: امیدوارم که فیلم مورد قضاوت منصفانه قرار بگیرد. به نظر خودم کار خوبی شده؛ زحمت زیادی برایش کشیده شده. من بزرگترین منتقد خودم هستم، هیچ تعارفی هم ندارم ولی فکر میکنم این کار جالب و خوب از آب درآمده، بهخصوص بهخاطر دوستانی که آمدند و پای کار ایستادند؛ همۀ آنها آدمحسابیهای سینما بودند.
۵۹۵۹
