بازتاب تاریخ و فرهنگ ایران در شاهکارهای عثمان مختاری

عثمان مختاری غزنوی

 عثمان مختاری کیست؟

حکیم ابوعمر بهاءالدین عثمان بن عمر مختاری غزنوی، یکی از شاعران و حماسه‌سرایان معروف دوران پایانی سده پنجم و آغازین سده ششم هجری قمری بود. از زندگی او، تنها اطلاعات محدودی در دست است.

بیوگرافی عثمان مختاری

بیوگرافی عثمان مختاری

تاریخ تولد او بین سال‌های ۴۵۷–۶۹ میلادی بوده و تاریخ درگذشتش بین سال‌های ۵۱۲–۵۴۸ میلادی ذکر شده است. مختاری در اشعار مختلفی از جمله غزل، قصیده، رباعی، قطعه، و مثنوی مهارت داشته است، اما به ویژه به قصیده‌سرایی و مثنوی‌گویی مشهور است. اشعار و آثار او شامل تعریف از چندین شاه و فرمانروای دورانش نیز هستند. از جمله آثار معروف او، می‌توان به "شهریارنامه" و "هنرنامه یمینی" اشاره کرد که به عنوان بخش مهمی از ارث ادبی او محسوب می‌شوند. بسیاری از آثار او به زبان فارسی وجود دارند و برخی از آن‌ها تا امروزه باقی مانده‌اند. انتساب "شهریارنامه" به عثمان مختاری مورد تردید است و برخی آن را به شاعری هم‌نام با گرایشات شیعه نیز ارتباط داده‌اند.

شاعر حماسه‌سرای

گزیده ای از اشعار شهریارنامه عثمان مختاری

کس از پاسبانان نه آگاه بود

جهان جوی خفته به خرگاه بود

نهفته به خرگه درآمد چو مار

نیامد بر نامور شهریار

سرش گفت بردارم از یال ،من

برم هدیه نزدیک هیتال، من

چو آمد به نزدیک تخت آن سیاه

که بیدار شد پهلوان سپاه

سیاهی بد استاده در پیش تخت

سیه تر ز روز نگون گشته بخت

یکی دشنه در دست آن بدسکال

چو در دست زنگی گردون هلال

برآمد ز جا نامدار سپاه

بیازید و بگرفت دست سیاه

برافروخت روی سیاه از شتاب

چو انگشت کز آتش آید بتاب

دگر پهلوان گفت کای دیوچهر

که بخت از تو امشب بریدست مهر

چه مردی و اینجا چه کار آمدی

که در خیمه پنهان چو مار آمدی

سیه گفت ای از تو روشن روان

بود دور چشم بد از پهلوان

نگهبان این قلعه ازبن منم

همه ساله بارای اهریمنم

بدان آمدم تا سری زین سپاه

ببرم برم نزد هیتال شاه

ولیکن چو بخت از کسی گشت دور

بپای خود آید روان سوی گور

بیفکند خنجر ز چنگ آن زمان

بگفتا ببندم هم اندر زمان

جهانجوی بربست دست سیاه

برون شد ز خرگه چو از ابر ماه

خروشید بر پاسبانان چو نای

سرآسیمه جستند یکسر ز جای

بگفتا ز گفتار بستید لب

چنین خواب کردید در تیره شب

به گله درون گرگ و چوپان به خواب

شب تیره نه تابش آفتاب

خردمند زد بر یکی داستان

نیوش ار تورا هست روشن روان

به جائی که دشمن بود خواب یاد

مکن ور کنی سر دهی خود بباد

بدیشان نمود آن سیاه دراز

که بگرفته بد آن یل سرفراز

پس آگاهی ازاین بارژنگ شد

برآشفت و از روی اورنگ شد

سراسیمه آمد بکردار مست

بدید آنکه بسته سیه را دو دست

بدان پاسبانان برآورد خشم

بدیشان بگرداند از کینه چشم

همی خواست کردن سیه را تباه

چنین گفت با نامدار سپاه

مرا گر بدارید در زیر بند

برآنم که باشد یکی سودمند

به جائی ازین پس بکار آیمت

بکاریکه باید بیارایمت

بدو گفت شاه ای سیاه حسود

در قلعه بر من بباید گشود

سپاری بمن گرد دزمال را

همان گنج اسباب هیتال را

به یزدان که چون دست بندم ورا

سپارم همه ملک و بخشم ترا

چنین پاسخ آورد با شاه غاس

همی از تو در دل مرا صد هراس

سپارم بتو گنج دزمال را

بیارم سر شاه هیتال را

به پیمان یکی خاطرم شاد کن

مرا در سراندیب داماد کن

ببخشی بمن دخت هیتال را

بگیری چو زو تخت و کوپال را

وزآن پس تو را کمترین چاکرم

کمربسته پیش تو چون کهترم

بدوگفت ارژنگ بخشیدمت

مرآن دخت چون راستی دیدمت

زمین بوسه زد پیش تخت بلند

گشودند دست سیه را ز بند

برفت و در قلعه را کرد باز

بدانگه که خورشید شد سرفراز

سپهدار شه را بدان قلعه برد

همه مال هیتال شه را سپرد

شهش داد از آن گنج بسیار مال

رساندش بگردون گردنده بال

دگر روز بر پیل بستند کوس

شد از گرد پیلان جهان آبنوس

طلایه به پیش سپه برد نیو

ز پیلان جهان پر ز جوش و غریو

پس لشکرش گرد هیتال داشت

که در کینه در چنگ کوپال داشت

بقلب اندرون شاه ارژنگ بود

صدای دف وناله چنگ بود

برافراشته چتر هندی بسر

همی گوش گردون شد از کوس کر

زبس بانگ پیلان و آوای زنگ

شد از چهره مهر گل رنگ رنگ

سپهدار روشن شد اندر نهیب

شد از پس سرافراز کرد از نشیب

چه شد خور ازاین گنبد لاجورد

ز پیش سپه خواست بانگ نبرد

کنازنگ هیتال با ششهراز

بیامد برآمد غوگیرودار

چو از پیش برخاست بانگ غریو

بجنبید از جا سپهدار نیو

برآمد شب تیره آوای زنگ

بدشت سراندیب برخاست سنگ

شب تار و آوای روئینه خم

بتن زهره شید گردیده گم

کنازنگ غرید مانند دیو

گرفته ره گرد فرخنده نیو

برآویختند آندو سرکش بهم

یکی خشم و کین و یکی خود دژم

دو هندی بکردار دو نره دیو

کنازنگ و دیگر سرافراز نیو

سخن پایانی مقاله درباره ی عثمان مختاری

عثمان مختاری غزنوی گرچه در گذر زمان با ابهام‌هایی روبرو شده است، اما او همچنان در آسمان شعر حماسی ایران می‌درخشد. سروده های او، به ویژه شهریارنامه و هنرنامه یمینی ، نشان از تبحر و استعداد فراوان در عرصه‌ی سخن دارد. با بررسی و پژوهش بر آثار عثمان مختاری می‌توان گامی در جهت شناخت هر چه بیشتر میراث ادبی گرانبهای ایران زمین باشد. 

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر بیتوته