چرا این «دوازده‌وجهی» باستان‌شناسان را حیرت‌زده کرده است؟

«تابناک با تو» - در تابستان ۲۰۲۳ یک شیء فلزی دوازده وجهی در نزدیکی شهر لینکلن انگلستان کشف شد؛ این اولین شیء از این نوع نبود، اما یکی از بزرگترین نمونه‌های کشف شده تا به امروز بود؛ این شیء قرار است به زودی در موزۀ شهر لینکلن به نمایش گذاشته شود. اما چرا این شیء و نمونه‌های مشابه آن «رازآمیزترین» اشیاء باستانی کشف شده در جهان به شمار می‌روند؟

شاید صد‌ها یا هزاران سال بعد، کسانی که آثاری از تمدن ما را پیدا می‌کنند، ندانند که آن اشیاء برای ما واقعا چه کاربردی داشته‌اند. خود ما هم در نسبت با برخی از آثار باستانی همین وضع را داریم. یکی از رازآمیزترین اشیاء باستان‌شناسی که تا کنون کشف شده‌اند، «دوازده‌وجهی‌های رومی» هستند.

ما تقریباً هیچ چیز در مورد این اشیاء مرموز نمی‌دانیم؛ در واقع آنقدر اطلاعات باستان‌شناسان و مورخان دربارۀ این اشیاء کم است که تا کنون نظریه‌های کاملا مختلفی در مورد معنی و عملکرد آن‌ها شکل گرفته است.

یکی از قوی‌ترین سرنخ‌هایی که در مورد این اشیاء در اختیار داریم، نقشه‌ای است که محل کشف ده‌ها مورد از آن‌ها را نشان می‌دهد؛ این نقشه به ما می‌گوید که آن‌ها در بخشی از امپراتوری روم محبوبیت خاصی داشتند: شمال فرانسه، انگلستان و آلمان امروزی.

دربارۀ دوازده‌وجهی رومی چه می‌دانیم؟

دوازده‌وجهی‌های رومی اجسامی توخالی و ۱۲ ضلعی هستند که هر ضلع آن به نوبۀ خودش حالت یک پنج ضلعی را دارد و تقریباً همیشه حاوی یک سوراخ است. لبه‌های بیرونی این اشیاء اغلب دارای برجستگی‌های گرد هستند.

بیشتر این اشیاء از برنز ساخته شده‌اند، اما برخی نیز از جنس سنگ هستند و سوراخ یا دستگیره ندارند. قطر آن‌ها از حدود ۱.۵ تا ۴.۵ اینچ (۴ تا ۱۱ سانتی متر) متغیر است و اندازه سوراخ‌ها نیز متفاوت است، از ۰.۲ تا ۱.۵ اینچ (۶ تا ۴۰ میلی متر).

اشیایی از این نوع قبلا ناشناخته بودند تا اینکه اولین مورد در سال ۱۷۳۹ در هرتفوردشایر پیدا شد. در مجموع، حداقل ۱۱۶ مورد از این اشیاء پیدا شده‌اند که بیشتر آن‌ها در حوضه راین، در سوئیس کنونی، شرق فرانسه و جنوب آلمان یافت شده‌اند. برخی از آن‌ها در میان گنجینه‌های سکه یافت شدند که نشان می‌دهد صاحبانشان آن‌ها را ارزشمند می‌دانستند. قدمت بیشتر آن‌ها را می‌توان قرن دوم و سوم پس از میلاد دانست.

اسباب‌بازی، ابزار، تقویم...

هیچ اشاره‌ای به دوازده وجهی در متون مربوط به زمان رومیان باقی نمانده است و بنابراین هر نظریه‌ای در مورد عملکرد آن‌ها صرفا بر اساس حدس و گمان است. تا کنون چندین فرضیه مختلف دربارۀ کارکرد این اشیاء ارائه شده است:

۱. نوع خاصی از تاس که در یک بازی مثل نرد به کار می‌رفته است.

۲. یک شیء جادویی، احتمالاً از مذهب سلتیک.

۳. یک اسباب بازی برای کودکان.

۴. وزنه‌ای برای تور‌های ماهیگیری

۵. سر عصای روسای قبیله یا افراد مهم.

۶. نوعی ساز موسیقی

۷. ابزاری برای تخمین فواصل و بررسی زمین، به ویژه برای اهداف نظامی.

۸. دستگاهی برای تشخیص سکه‌های تقلبی.

۹. تقویمی برای تعیین اعتدال بهار و پاییز ویا تاریخ بهینه کاشت گندم.

۱۰. یک جا شمعی. (بقایای موم در یکی دو مورد از اشیاء بازیابی شده یافت شده است.)

۱۱. یک اتصال‌دهنده برای تیر‌های فلزی یا چوبی.

۱۲. ابزار بافندگی مخصوص دستکش. (این توضیح می‌دهد که چرا هیچ دوازده وجهی در مناطق گرمتر امپراتوری یافت نشد.)

۱۳. وسیله‌ای برای تعیین قطر لوله‌های آب.

۱۴. پایه‌ای برای علامت‌های عقاب. (هر لژیون رومی یک پرنده نمادین را بر روی یک میله در میدان نبرد حمل می‌کرد.)

۱۵. نوعی ابزار طالع‌بینی (بر روی یک دوازده وجهی که در سال ۱۹۸۲ در ژنو یافت شد، نام لاتین ۱۲ علامت زودیاک نوشته شده بود.).

اما همانطور که گفته شد، هیچ یک از این نظریات تایید نشده‌اند و بنابراین هنوز راز دوازده‌وجهی رومی حل نشده باقی مانده است.