خبرگزاری مهر، گروه استانها- کوروش دیباج: روستای حسنرباط میمه، در دل جغرافیای کهن استان اصفهان، یکی از نقاطی است که هنوز میتوان در آن صدای چکش بر آهن داغ را شنید؛ صدایی که نه فقط نوای کار، بلکه پژواک هویت، تاریخ و زیستبوم فرهنگی یک روستاست. چاقوسازی در حسنرباط، صرفاً یک حرفه یا مهارت فنی نیست، بلکه رشتهای است که نسلها را به یکدیگر پیوند داده و روایتگر پیوستگی انسان، طبیعت و هنر در یک جغرافیای روستایی است. در روزگاری که بسیاری از صنایع دستی ایران با خطر فراموشی مواجهاند، این روستا همچنان یکی از پایگاههای زنده چاقوسازی سنتی به شمار میآید؛ هنری با قدمتی نزدیک به ۲۰۰ سال که امروز با دستان هنرمندانی چون علی جباری نفس میکشد.
حسنرباط میمه از آن روستاهایی است که نامش کمتر در نقشههای گردشگری و فرهنگی کشور شنیده شده، اما در حافظه حرفهای اهل فن جایگاهی ویژه دارد. چاقوهای دستساز این روستا، سالهاست در میان مصرفکنندگان محلی و حتی فراتر از محدوده جغرافیایی استان شناخته میشوند. ویژگی شاخص این چاقوها، تولید کاملاً دستی، استفاده از مواد اولیه طبیعی و وفاداری به شیوههای سنتی ساخت است؛ شیوههایی که از پدران به پسران منتقل شده و همچنان بدون اتکا به دستگاههای صنعتی ادامه یافته است.
محمد جباری، یکی از هنرمندان فعال چاقوسازی در روستای حسنرباط، نماینده نسلی است که هم میراثدار گذشته و هم مسئول آینده این هنر به شمار میآید. وی از خانوادهای میآید که چاقوسازی در آن نه یک شغل انتخابی، بلکه بخشی از زیست روزمره بوده است. گفتوگو با این هنرمند، دریچهای به تاریخ شفاهی روستا، رنجها و مهارتهای انباشتهشده و همچنین دغدغههای امروز صنعتگران صنایع دستی میگشاید.
جباری در تشریح پیشینه این هنر در روستا، به نقش پررنگ نسلهای پیشین اشاره میکند. وی اظهار کرد: چاقوسازی در حسنرباط یک حرفه موروثی بوده و پدربزرگان وی و بسیاری از خانوادههای دیگر روستا در این زمینه فعالیت داشتند.
به گفته وی، در دورهای از تاریخ روستا، تعداد آهنگران و چاقوسازان به حدی بوده که حسنرباط به عنوان یکی از مراکز فعال این هنر در منطقه شناخته میشد.
وی ادامه داد: پدربزرگش به همراه برادران خود از جمله چاقوسازان فعال روستا بودند و کارگاههای کوچک اما پررونقی داشتند. جباری افزود که کودکی وی در کنار کورههای داغ و صدای چکش سپری شده و همین مشاهده مداوم، نخستین مدرسه آموزش این هنر برای او بوده است.
جباری تأکید کرد که بسیاری از فنون چاقوسازی، نه از طریق آموزش رسمی، بلکه از راه دیدن، تکرار و تجربه آموخته شده است.
این هنرمند چاقوساز با اشاره به پیوستگی نسلها در این حرفه اظهار کرد: انتقال مهارتها به صورت سینهبهسینه انجام شده و همین موضوع باعث شده اصالت کار حفظ شود.
وی معتقد است که هر چاقویی که در حسنرباط ساخته میشود، حامل بخشی از تاریخ و حافظه جمعی روستاست؛ حافظهای که در فرم تیغه، نوع دسته و حتی نحوه پرداخت نهایی قابل مشاهده است.
از کوره تا شاخ گوسفند؛ تولد یک چاقوی اصیل
فرآیند ساخت چاقو در حسنرباط، همچنان وفادار به شیوههای سنتی است. علی جباری در توضیح مراحل تولید، بر تفاوت اساسی چاقوهای دستساز با نمونههای صنعتی تأکید میکند. وی اظهار کرد که چاقوهای تولیدی در روستا پرسی نیستند و با دستگاه ساخته نمیشوند، بلکه تمام مراحل به صورت دستی و با استفاده از ابزارهای سنتی انجام میگیرد.
به گفته وی، کار با انتخاب آهن خام آغاز میشود؛ آهنی که به کوره سپرده میشود تا به دمای مناسب برسد. جباری توضیح داد: پس از خروج آهن از کوره، مرحله ورز دادن آغاز میشود؛ مرحلهای که طی آن آهن تحت ضربات مداوم چکش قرار میگیرد تا به فرم اولیه تیغه نزدیک شود. وی افزود که این چکشکاری نقش تعیینکنندهای در استحکام و انعطاف تیغه دارد و تجربه استادکار در این مرحله بسیار اهمیت دارد.
جباری در ادامه به استفاده از فنر در ساخت برخی تیغهها اشاره کرد و اظهار کرد: فنر پس از حرارت دیدن در کوره، به تیغهای با کیفیت بالا تبدیل میشود. وی تأکید کرد که این شیوه ساخت، باعث افزایش دوام و ماندگاری چاقو میشود و تیغه نهایی از نظر برندگی و مقاومت، عملکردی قابل توجه دارد.
یکی از شاخصترین ویژگیهای چاقوهای حسنرباط، استفاده از شاخ گوسفند برای ساخت دسته است. جباری در این باره اظهار کرد: شاخ گوسفند یا سایر دامها پس از جداسازی، با حرارت و زحمت فراوان شکل داده میشود تا به دستهای مقاوم و خوشدست تبدیل شود.
وی افزود که این ماده طبیعی، علاوه بر زیبایی ظاهری، مقاومت بالایی در برابر ضربه و رطوبت دارد و همین موضوع، کیفیت نهایی چاقو را افزایش میدهد.
وی تأکید کرد: تمام این مراحل با صرف زمان و انرژی فراوان انجام میشود و هیچ بخشی از کار به ماشینآلات صنعتی سپرده نمیشود.
به گفته وی، همین فرایند سنتی است که به چاقوهای حسنرباط هویت میبخشد و آنها را از محصولات کارخانهای متمایز میکند.
کیفیتی فراتر از شهرت؛ رقابت چاقوی حسنرباط با برندهای ملی
چاقوی زنجان سالهاست که در سطح کشور به عنوان یک برند شناخته میشود، اما هنرمندان حسنرباط معتقدند محصولات آنها از نظر کیفی توان رقابت جدی با نمونههای مشهور دارند.
علی جباری در این زمینه اظهار کرد که چاقوهای تولیدی در روستای حسنرباط از نظر برندگی، دوام و ماندگاری، کیفیتی حتی بالاتر از برخی نمونههای شناختهشده دارند.
وی توضیح داد: دلیل این کیفیت، استفاده از مواد اولیه مناسب و دقت بالا در مراحل ساخت است. به گفته وی، هر تیغه قبل از عرضه، بارها آزمایش میشود تا از عملکرد مطلوب آن اطمینان حاصل شود.
جباری افزود که تجربه چندین نسل چاقوساز در این روستا، پشتوانهای برای حفظ استانداردهای کیفی است.
جباری با اشاره به مقایسههای انجامشده میان چاقوهای حسنرباط و دیگر مناطق کشور اظهار کرد: بسیاری از مصرفکنندگان پس از استفاده، تفاوت را بهخوبی احساس میکنند.
وی تأکید کرد که اگرچه نام حسنرباط به اندازه زنجان در بازار شناخته نشده، اما کیفیت محصولات این روستا چیزی از برندهای ملی کم ندارد.
وی در ادامه به موضوع فروش و بازار اشاره و اظهار کرد: بیشتر محصولات به صورت محلی یا از طریق ارتباطات مستقیم به فروش میرسد. جباری افزود که نبود شبکههای توزیع گسترده و حمایتهای تبلیغاتی، یکی از دلایل کمتر شناختهشدن این هنر در سطح ملی است. با این حال، وی معتقد است که اگر زمینه معرفی و حمایت فراهم شود، چاقوی حسنرباط میتواند جایگاه شایستهای در بازار صنایع دستی کشور پیدا کند.
چاقوسازی؛ میراثی در خطر فراموشی
در کنار تمام ظرفیتها و توانمندیها، چاقوسازی حسنرباط با چالشهای جدی نیز روبهرو است. کاهش علاقه نسل جوان به مشاغل سنتی، سختی کار و درآمد محدود، از جمله عواملی است که آینده این هنر را با ابهام مواجه کرده است.
علی جباری در این زمینه اظهار کرد که ادامه دادن این مسیر نیازمند عشق و علاقه واقعی است، چراکه چاقوسازی کاری پرزحمت و زمانبر است.
وی افزود: بسیاری از جوانان ترجیح میدهند به مشاغل کمزحمتتر روی بیاورند و همین موضوع باعث کاهش تعداد فعالان این حرفه شده است.
جباری تأکید کرد که اگر انتقال دانش و مهارت به نسلهای بعدی متوقف شود، این هنر اصیل به تدریج به فراموشی سپرده خواهد شد.
وی با اشاره به تجربه شخصی خود اظهار کرد: یادگیری چاقوسازی سالها زمان برده و نیازمند صبر و پشتکار بوده است.
به گفته وی، آموزش این هنر صرفاً با کلاس و کتاب امکانپذیر نیست و باید در کنار استادکار و در دل کارگاه شکل بگیرد.
جباری همچنین به اهمیت حمایت نهادهای فرهنگی و صنایع دستی اشاره کرد و اظهار کرد که ثبت و مستندسازی این هنر میتواند گامی مؤثر در حفظ آن باشد.
وی افزود: برگزاری نمایشگاهها، ایجاد بازارچههای دائمی و حمایت از فروش محصولات، میتواند انگیزه هنرمندان را برای ادامه کار افزایش دهد.
آینده چاقوی حسنرباط؛ میان سنت و ضرورت نوآوری
چاقوسازی حسنرباط در نقطهای ایستاده که باید میان حفظ اصالت و پاسخ به نیازهای امروز تعادل برقرار کند. استفاده از طراحیهای نوین، بستهبندی مناسب و معرفی درست در بازارهای جدید، از جمله اقداماتی است که میتواند به بقای این هنر کمک کند، بیآنکه به هویت سنتی آن آسیب بزند.
جباری در این باره اظهار کرد: نوآوری اگر با احترام به سنت همراه باشد، نه تنها تهدید نیست بلکه فرصت است.
وی افزود که میتوان با حفظ روشهای دستی، تنوع محصولات را افزایش داد و مخاطبان جدیدی را جذب کرد.
به گفته وی، ترکیب تجربه گذشتگان با نگاه امروز، راهی برای زنده نگه داشتن این هنر است.
در نهایت، چاقوسازی حسنرباط میمه بیش از آنکه یک صنعت باشد، روایتگر سبک زندگی و فرهنگ مردمانی است که قرنها با طبیعت و ابزار دست خود زیستهاند. صدای چکش علی جباری و دیگر هنرمندان این روستا، هنوز هم نوید ادامه این روایت را میدهد؛ روایتی که اگر به درستی دیده و حمایت شود، میتواند همچنان در تاریخ صنایع دستی ایران بدرخشد.
