خبرگزاری مهر، گروه استانها - حسین ترحمی*: انسان با نگاه کردن به زندگی سایر حیوانات از تجربه زیستی آنها بسیار آموخته است. انسانی که تلاش کرده از تجربه زیستی حیوانات در مخفی کردن غذای خود استفاده کند و با گذر تاریخ، دستکندهایی را مشرف به آبادیها و روستاهای اطراف محل زندگی خود ایجاد کند تا هم بتواند مواد غذایی و خوراکی خود را در آنها مخفی کند و هم بتواند در صورت بروز خطر، از آبادی به سمت دستکندها بگریزد.
دستکندها و اشکفتها حفرههایی هستند که در کوه حفر میشوند و معماری خاصی هم دارند بسیاری از این دستکندها فقط یک حفره ساده نیستند بلکه با معماری جالب توجه، هواکشها و راههایی برای تهیه هوا و ورودی و خروجی و… نیز داشتهاند که البته بسیاری شأن یا به مرور زمان و یا به وسیله جویندگان گنج تخریب شده است.
معماری دستکند به واسطه تعامل انسان با طبیعت، بدون اینکه مصالحی مثل گچ و سیمان و… به طبیعت اضافه شود، ایجاد و از لحاظ عدم آسیب زدن به طبیعت و نگاه محیط زیستی بسیار مهم است اما آیا دستکندها ارزش تاریخی هم دارند؟
ارزش تاریخی
اصولاً هر چیز که بیانگر یک تاریخ، یک سبک معماری و یک ارزش فیزیکی یا معنوی را بیان کند و حاوی یک پیام عبرت یا حیرت باشد، جزو میراث تلقی میشود و دستکندها هم از این قاعده استثنا نیستند. غارها و سکونتگاههایی که انسان زندگی میکرده شگفتانگیز هستند این بناها حتی با ایجاد شکاف یا تاقچه، تبدیل به محل زندگی هم شدهاند و همه آنها به صورت دستکند در داخل کوهها شکافته شدهاند.
در استان سمنان طی بررسیهای انجام شده چند نوع دستکند وجود دارد که برخی شأن هویدا و برخی پنهان هستند. برای مثال دستکندهای تاریخی اطراف سرخه زیاد است که اندک پژوهشهای علمی نیز بر روی آنان صورت گرفته است. مانند روستای جوین عبدالله آباد، ایج، بیابانک و… که دستکند هایشان جالب توجه هستند و حتی نشریه تخصصی کمیته علمی معماری دستکند ایکوموس ایران به نام «اشکفت»، با نگاه تخصصی به باستان شناسی به بررسی آنان پرداخته است.
در دامغان و شاهرود و گرمسار و دامنه البرز جنوبی گزارشهای رسمی زیادی از وجود دستکندها نداریم اما این به معنای فقدان دستکند ها نیست بلکه بر روی آنان کار علمی و اکتشافی خوبی صورت نگرفته است. برخی کارشناسان میراث فرهنگی و باستان شناسی عقیده دارند که حتماً باید در این نواحی هم شاهد دستکندهای متنوعی باشیم.
قدر مسلم اما، اینکه دستکند ها ارزش تاریخی دارند یا خبر قابل بحث است و پاسخ به این سوال هم «بله» است زیرا این دستکند ها سازههایی هستند که هر کدامشان در برخی موارد ممکن است هزاران سال قدمت داشته باشند و از همه مهمتر اینکه میراث معماری بشر هستند زیرا انسان آنها را ایجاد کرده اما بررسی آنها به لحاظ باستان شناسی نیازمند کار حرفهای است.
اشکفتهای شگفت انگیز
اخیراً نشریه تخصصی کمیته علمی معماری دستکند ایکوموس ایران با نگاه تخصصی به اشکفتها یا همان دستکند ها تلاش دارد درباره این ابنیه تاریخی تصویری روشن، ارائه کند و همانطور که بیان شد به دستکند های روستاهای جوین، ایج، عبدالله آباد و بیابانک نیز پرداخته است. مثلاً در بخشی از گزارشهای خود، تفاوت معماری این چهار روستا از نظر دستکند را مورد اشاره و بررسی قرار داده و اعلام میکند که باید با کمک مراکز دانشگاهی و میراث فرهنگی، این سازهها ثبت ملی شوند.
درباره روستای جوین هم ماجرا جالب است. با مشورت با کارگروه تاریخ و باستان شناسی خانه اندیشمندان ایران با حضور پژوهشگران تاریخ و کتیبه شناسی به این نتیجه رسیده شده که این آثار برای دوره ایلخانی و قلعه دستکند چند طبقه و نظامی آن یکی از مراکز مهم اسماعیلیان در شرق ایران باشد که تا قبل از آن ناشناخته بوده و باید پژوهش تاریخی باستانشناسی بیشتر صورت گیرد.
درباره دستکندهای روستای عبدل آباد هم نکات جالبی وجود دارد برای مثال مهمترین نکته معدن گچ پشت قلعه دستکند است و به این سازه تاریخی به مرور آسیب میزند و هر چه زودتر باید این سازه تاریخی مهم نرسیده به روستا ثبت ملی شود. قلعه دستکند وسط روستای بیابانک هم ظرفیت مهمی در گردشگری این روستای هدف گردشگری ایفا میکند که مغفول مانده است متأسفانه کار پژوهشی خاصی برای آن صورت نگرفته است
کارکردهای دستکندها
کم کردن سطوح جدارههای مرطوب دستکندهای استان سمنان و تعامل آنان با هوای آزاد، نقش مؤثری در کاهش تبادل حرارتی این بنا دارد در نتیجه دستکند ها در تابستان خنک هستند و میتوان در آنان حتی مواد غذایی هم نگهداری کرد! همان یخچالهای طبیعی که با استفاده از کوهستان ها و تیشههای انسان ایجاد شده است. یکی از راههای کاهش تبادل حرارتی از طریق جداره و زمین این دستکند ها است برای مثال شواهدی وجود دارد که بسیاری مواد غذایی در این دستکند ها دفن میشدند زیرا تغییرات دما در داخل زمین بسیار کمتر و کندتر از سطح زمین صورت میگیرد.
در واقع ساخت بخشی از بنا داخل خاک میتواند کمک شایان توجهی به تأمین آسایش مردم گذشته در این منطقه داشته باشد زیرا هوای داخل زمین در مواقع گرمتر خنکتر و در موقع سرد گرمتر از سطح زمین است، این امر موجب خنکتر شدن فضای داخل زمین در تابستان و گرمتر بودن آن در زمستان میشود.
مساله امنیت محدودیتها مشکلات دسترسی به مصالح ساختمانی نیز میتواند از دیگر عوامل حفر دستکند در منطقه باشد اما به نظر میرسد محدودیتهای اقلیمی نقش پر رنگ تری در شکلگیری معماری دستکند در منطقه ایفا کرده است.
*روزنامه نگار حوزه میراث فرهنگی
