فرونشست؛ هیولای تشنه‌ای که ایران را می‌بلعد

۳۰ سانتی‌متر در سال؛ این عدد، سرعت فرونشست زمین در بخش‌هایی از پایتخت ایران را نشان می‌دهد. برای درک عمق این فاجعه، کافی است بدانیم که استاندارد جهانی برای اعلام وضعیت بحرانی فرونشست، تنها ۴ میلی‌متر است؛ یعنی زمین در تهران با سرعتی تقریباً ۷۵ برابر بیشتر از استاندارد جهانی، در حال فرو ریختن است. 

این میزان فرونشست در سال‌های اخیر تشدید شده است. در سال ۱۴۰۰، سازمان اینتل لب فرونشست زمین در پیرامون تهران را همانند «بمب ساعتی» دانست و اعلام شد که تهران با سالی ۳۶ سانتی‌متر، رکورددار فرونشست زمین در سراسر جهان است و افت سطح آب‌های زیرزمینی تهران از چرایی‌های این مشکل دانسته شد.

اگرچه آمارهای فرونشست وضعیت تهران را بحرانی تصویر می‌کنند، اما مشکل محدود به تهران نیست.

«علی بیت‌اللهی»، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، اعلام کرده است که نرخ‌های فرونشست در حداقل ۱۸ استان کشور بالای ۱۰ سانتی‌متر در سال است و این پدیده را در تمامی استان‌های کشور به جز گیلان داریم.

به گفته او، بیشترین نرخ فرونشست ایران در قهستان رفسنجان کرمان نزدیک به ۴۰ سانتی‌متر در سال و در خود تهران اخیراً به ۳۰ سانتی‌متر در سال رسیده است.

بنابراین این دیگر یک هشدار زیست‌محیطی نیست و آمارها از واقعیت تلخ خبر می‌دهند: زمین با سرعتی هراس‌آور زیر پای ما را خالی می‌کند و این بحران خاموش، زیرساخت‌های حیاتی و امنیت میلیون‌ها نفر را مستقیماً هدف گرفته است.

فرونشست زمین چیست؟

فرونشست زمین (Land Subsidence) اصطلاحی عمومی است که اشاره به حرکت عمودی و رو به سمت پایین سطح زمین دارد و می‌تواند توسط فرایندهای طبیعی، فعالیت‌های انسانی یا هر دوی آنها رخ دهد.

بر اساس تعریف «ابتکار بین‌المللی فرونشست یونسکو»،‌ فرونشست در بسیاری از نقاط جهان، به ویژه در مناطق دلتایی پرجمعیت رخ می‌دهد. فرونشست می‌تواند ناشی از علل طبیعی مانند حرکت تکتونیکی و بالا آمدن سطح دریا، علل انسانی مانند برداشت سنگین آب‌های زیرزمینی، سیالات زمین‌گرمایی، نفت و گاز، یا استخراج زغال‌سنگ، گوگرد، طلا و سایر مواد جامد از طریق معدن‌کاری، یا ساخت‌وسازهای زیرزمینی (تونل‌زنی)، یا از سایر علل ترکیبی مانند تراکم هیدرولیکی رسوبات سست، اکسیداسیون و انقباض رسوبات آلی، یا ایجاد گودال‌های بلعنده (فروچاله) در زمین‌های کارستی باشد.

بیش از ۱۵۰ منطقه فرونشست معاصر شناخته شده که برخی از آن‌ها، مانند مکزیک، ژاپن و ایالات متحده، تا ۱۰ متر فرونشست داشته‌اند. احتمالاً در دهه‌های آینده مناطق فرونشست بیشتری به دلیل بهره‌برداری شتابان از منابع طبیعی برای تأمین نیازهای جمعیت رو به افزایش و توسعه صنعتی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته جهان ایجاد خواهد شد. با گسترش صنعت در کشورهای در حال توسعه نیز، احتمال وقوع فرونشست در مناطق بسیار بیشتری وجود دارد.

بیشتر مناطق عمده فرونشست در سراسر جهان در نیم قرن گذشته شکل گرفته‌اند. این وضعیت احتمالاً از زمان جنگ جهانی دوم آغاز شده و از آن زمان تاکنون با نرخ‌های شتابان به دلیل افزایش سریع استفاده از آب‌های زیرزمینی و نفت و گاز ادامه یافته است. 

شایع‌ترین نوع فرونشست، ناشی از برداشت سیالات زیرزمینی است که ایران ما نیز با آن مواجه است. اما این پدیده‌ بسیار ظریف و بی‌سروصدا اتفاق می‌افتد؛ به طوری که مشکل در مناطق داخلی تا زمانی که تسطیح دقیق جدید انجام نشود یا خطوط لوله زیرزمینی ترک نخورند، جداره چاه‌ها از کار بیفتند یا بالاتر از سطح زمین قرار گیرند، الگوهای زهکشی سطحی تغییر کنند، یا کانال‌ها دیگر دبی طراحی شده اولیه خود را حمل نکنند، آشکار نمی‌شود.

عمق بحران در ایران به روایت آمار

برای درک بهتر ابعاد جهانی این بحران، باید بدانیم در حالی که در سطح جهان حدود ۳ درصد از فرونشست زمین نرخ بیش از ۲۰ سانتی‌متر در سال را تجربه می‌کند، این آمار در ایران به بیش از ۱۵ درصد می‌رسد که بیش از ۵ برابر متوسط جهانی است. این اعداد تکان‌دهنده، ایران را به دومین کشور دنیا از نظر نرخ فرونشست و سومین کشور از نظر مساحت درگیر با این پدیده تبدیل کرده است. در حال حاضر حدود ۱۱ درصد از مساحت کشور (حدود ۱۸٫۵ میلیون هکتار) تحت تأثیر این بحران قرار دارد.

جالب است بدانید در تحقیقی که سال ۲۰۲۴ انجام شده، پنج کشور نخست از نظر بیش‌ترین میانگین فرونشست زمین، به ترتیب شامل فیلیپین، ایران، کاستاریکا، اندونزی و ازبکستان هستند.

از نظر بیش‌ترین وسعت مناطق تحت تأثیر فرونشست زمین نیز، وضع ایران بسیار بد است. ۵ کشور اول از این نظر چین، اندونزی، ایران، هند و پاکستان اعلام شده‌اند. 

یکی از تبعات جبران ناپذیر فرونشست نیز در سازه‌ها، معماری و به‌ویژه آثار تاریخی نمود پیدا می‌کند. برای مثال به گفته بیت‌اللهی، «مشاهدات میدانی در محوطه‌هایی مانند نقش رستم و تخت جمشید، میدان نقش جهان، سمنان و خراسان رضوی نشان می‌دهد که فرونشست به‌طور جدی به این آثار ارزشمند آسیب می‌زند. این در حالی است که این آثار دیگر قابل تولید نیستند. آن دقت، حوصله و روح معماری گذشتگان امروز وجود ندارد که بتواند مسجد جامع اصفهان را دوباره خلق کند. اگر این‌ها را از دست بدهیم، تاریخ و ریشه خود را از دست داده‌ایم.»

کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، عامل اصلی فرونشست

همان‌طور که گفته شد، یکی از مهم‌ترین عوامل فرونشست زمین در ایران، افت سطح و برداشت آب‌های زیرزمینی است.

 نیما شکری، مدیر مرکز ژئو انفورماتیک در دانشگاه صنعتی هامبورگ، در گفتگویی موضوع آب  را یک مخاطره ملی می‌داند و می‌گوید:

وقتی می‌گوییم در ایران بحران آب داریم منظورمان این است که مصرف ما برای سال‌های خیلی زیادی بیشتر از چیزی بود که طبیعت توانای جبران آن را دارد، بحران آب یعنی این‌که رئیس‌جمهور کشور بیاید بگوید شاید مجبور شویم تهران را تخلیه کنیم، بنابراین وضعیت آب در ایران از مرحله هشدار گذشته و حالا یک مخاطره ملی است.

مرور آمارها و اظهارات کارشناسان این مخاطره ملی را بیشتر نمایان می‌کند.

به گفته بیت‌اللهی، این پدیده به‌طور مستقیم به افت سطح آب زیرزمینی گره خورده است. یکی از منابع اصلی تغذیه، نزولات جوی (بارندگی‌ها و برف) است که متأسفانه در سال‌های اخیر از میزان آن به شدت کاسته شده است.

او می‌افزاید:

علاوه بر میزان بارندگی، شکل بارش نیز تغییر کرده و از حالت برف به باران‌های رگباری تبدیل شده که ماندگاری آب و نفوذ آن به لایه‌های آبخوان را به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، کمبود منابع آب سطحی موجب شده فشار بر آبخوان‌ها و برداشت از آب‌های زیرزمینی افزایش یابد. برای مثال ما در منطقه ۱۸ تهران در دو سال اخیر به دلیل حذف چندین حلقه چاه، سرعت فرونشست را به سه برابر دو سال پیشین رساندیم. این روند در مورد مشهد و اصفهان نیز مشاهده می‌شود و انتظار می‌رود با خشکسالی‌های اخیر، فرونشست تشدید شود.

داریوش گل‌علیزاده، مدیرکل محیط‌زیست اصفهان، نیز درباره وضعیت این استان می‌گوید:

ادامه خشکسالی و قطع جریان دائمی زاینده‌رود، فرونشست زمین و مرگ تالاب گاوخونی را به نقطه‌ای بی‌بازگشت رسانده و حتی آب شرب را هم در آستانه تهدید قرار داده است.

او می‌افزاید:

قطع جریان دائمی زاینده‌رود پیامدهای گسترده‌ای برای استان اصفهان به‌ویژه مناطق پایین‌دست ایجاد کرده است. یکی از مهم‌ترین تبعات آن تشدید فرونشست زمین به دلیل تغذیه نشدن آبخوان‌هاست. جریان زاینده‌رود نقش مؤثری در تغذیه آبخوان داشت و مانع تشدید فرونشست آن می‌شد. اکنون، با توجه به تداوم خشکسالی طی پنج تا شش سال اخیر و کاهش شدید ورودی به آبخوان، در کنار افزایش برداشت از چاه‌ها، سفره‌های زیر زمینی، مصرف پساب در صنعت و گاهی آبیاری‌ها، روند فرونشست به شکل نگران‌کننده‌ای تشدید شده است.

این وضعیت در تک تک استان‌های ایران وجود دارد.

بر اساس گزارش کمیسیون اصل ۹۰ مجلس، «از میان دشت‌های کشور، ۴۲۲ دشت در وضعیت ممنوعه و ممنوعه بحرانی قرار دارند؛ در حالی که این رقم در سال ۱۳۹۲ تنها ۳۱۷ دشت بوده است.»

تجربه‌ای جهانی: از جاکارتا تا همسایگان ایران

البته بحران فرونشست مختص ایران نیست، هر چند شدت آن در کشور ما کم‌نظیر است. جنوب شرقی آسیا یکی دیگر از کانون‌های اصلی این پدیده است. کلان‌شهرهایی مانند جاکارتا (اندونزی) با نرخ فرونشست بالایی مواجهند. نرخ فرونشست در این شهر به حدود ۱۱ تا ۱۲ سانتی‌متر در سال می‌رسد و علت اصلی این پدیده، برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای تأمین آب شهری است. فرونشست زمین در کنار افزایش سطح آب دریاها، تهدیدی جدی برای این شهر محسوب می‌شود که حتی دولت را مجبور به برنامه‌ریزی برای جابه‌جایی پایتخت کرده است. 

در مکزیکوسیتی، برداشت بیش‌ازحد آب‌های زیرزمینی از سیستم‌های آبخوان باعث فرونشست شدید زمین شده است. این پدیده علاوه بر تخریب زیرساخت‌ها و ساختمان‌ها، باعث نفوذ آب شور و کاهش کیفیت منابع آب نیز شده است. برخی مناطق این شهر دچار فرونشست چشمگیری شده‌اند که زندگی شهری را تحت تأثیر قرار داده است.

طی دهه‌ها، کاهش منابع آب زیرزمینی باعث آسیب‌های گسترده‌ای در این شهر شده است، از جمله ترک خوردن و نشست ساختمان‌های تاریخی مربوط به دوران استعمار، خمیدگی بزرگراه‌ها و اختلال در تأمین آب و تخلیه فاضلاب. برخی از ساختمان‌ها به دلیل ناایمن بودن تعطیل شده‌اند و بسیاری دیگر نیاز به تعمیرات مداوم دارند تا از تخریب بیشتر جلوگیری شود.

کلیسای قدیمی «بانوی ما از گوادالوپ» در مکزیکوسیتی، نمونه‌ای بارز از پیامدهای فرونشست زمین ناشی از استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی است. پایه‌های غیر همسطح این کلیسا، به وضوح تأثیر فشردگی سیستم آبخوان را نشان می‌دهد.

فرونشست زمین در عربستان سعودی به دلیل استفاده بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، به ویژه در منطقه نجران، یک نگرانی جدی است. نرخ متوسط سالانه فرونشست بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ در محدوده ۱.۱ تا ۵.۱ میلی‌متر در سال مشاهده شده است، در حالی که ذخایر آب‌های زیرزمینی با نرخی حدود ۱۱.۲ میلی‌متر در سال کاهش یافته است. این کاهش، امنیت آبی و توسعه پایدار منطقه را تهدید می‌کند. دولت عربستان سعودی از طریق برنامه‌های مختلف با هدف مدیریت منابع آب زیرزمینی و کاهش اثرات فرونشست زمین به صورت فعالانه به این مسئله پرداخته است.

راهکارهای مقابله با فرونشست

شاید عمده آسیب‌های به وجود آمده ناشی از بحران آب و فرونشست هرگز برگشت‌پذیر نباشد. شکری در این‌باره معتقد است:

شما فرونشست خاک را درنظر بگیرید، این خاک فشرده شده است، دیگر نمی‌شود خاکی که فشرده شده را جبران کرد. نمی‌شود به آب‌های زیرزمینی دستور داد که پُر شوند، این آب‌ها هزاران سال زمان برده که تشکیل شوند و وقتی با این مقدار دارند مصرف می‌شوند جبران پذیر نیستند.

اگرچه فرونشست پدیده‌ای عمدتاً برگشت‌ناپذیر است، اما تجربیات جهانی نشان می‌دهد که با اقدامات قاطع می‌توان حداقل از گسترش آن جلوگیری کرد. از آنجا که مشکل کشور ما عمدتاً به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی مربوط است، مهم‌ترین راهکارها برای این مشکل نیز مبتنی بر مدیریت سختگیرانه منابع آب خواهد بود؛ راهکارهایی همچون:

1. کاهش فوری برداشت از آب‌های زیرزمینی: این اقدام حیاتی‌ترین گام است و تنها با مسدود کردن تمام چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند بر چاه‌های مجاز و اجرای قانون ممکن می‌شود.

2. اصلاح الگوی کشت: جایگزینی کشت محصولات کم‌آب‌بر با محصولات پرمصرف، ممنوع کردن کشت محصولاتی که مصرف بالای آب دارند و افزایش بهره‌وری آب در کشاورزی با استفاده از فناوری‌های مرتبط.

3. تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها: اجرای پروژه‌های آبخیزداری برای هدایت آب‌های سطحی و سیلاب‌ها به سمت سفره‌های زیرزمینی.

4. پایش دقیق و آمایش سرزمین: استفاده از فناوری‌های ماهواره‌ای برای پایش مداوم مناطق درگیر و ممنوعیت هرگونه ساخت‌وساز در پهنه‌های پرخطر.

بحران فرونشست، نتیجه مستقیم دهه‌ها برداشت بی‌رویه و غیرمسئولانه از سرمایه آبی کشور است. آمارهای موجود، بیش از هر تحلیل و نظری، ضرورت یک اقدام فوری و ملی برای توقف این «زلزله خاموش» را پیش از آنکه خسارات آن غیرقابل جبران شود، فریاد می‌زنند. فرصت زیادی نمانده و باید همین امروز اقدام کرد. بیت‌اللهی مهرماه سال پیش در گفتگویی با روزنامه اعتماد اعلام کرده بود: «برای نجات شهرها و روستاهای‌مان از همین الان فقط 5 تا 10 سال فرصت داریم و بس.»