خبرگزاری مهر، گروه استانها- کوروش دیباج: در قلب تاریخی اصفهان جایی که هنوز صدای گامهای صفویان میان درختان باغ تکرار میشود روندی آرام اما پیوسته در جریان است. کاخ چهلستون که بیش از چهار قرن بر شانههای تاریخ ایستاده دوباره در حال نفس تازه کردن است. مرمتهای تازهای که در چند سال گذشته آغاز شده اکنون ابعادی گستردهتر یافته و به گفته متخصصان میتوانند نقطه عطفی در تاریخ حفاظت از این بنای جهانی باشند.
در این گزارش تلاش شده از زاویه دید معماران و مرمتگران به اهمیت چهلستون پرداخته شود سپس جزئیات روند مرمت از زبان سید روحالله سیدالعسگری معاون میراث فرهنگی استان اصفهان روایت گردد.
چهلستون؛ بنایی که وحدت باغ ایرانی را کامل میکند
کاوه امین، معمار و مدرس دانشگاه در گفتوگو با خبرنگار مهر کاخ چهلستون را شاهکار هماهنگی میان فضا، هندسه و طبیعت معرفی میکند.
وی بیان میکند: چهلستون تنها یک عمارت نیست بلکه نظامی پیچیده از توازن میان باغ ایرانی، آب، سکون، حرکت و معماری چوبی است. به گفته این معمار راز ماندگاری چهلستون در این است که هیچ عنصر اضافه یا خارج از نظم کل در آن دیده نمیشود. ایوان ستوندار با حوض پیشرو، عمارت مرکزی با تالارها و نقاشیها، باغ با محورهای طولی و عرضی و حتی مسیر حرکت باد، همگی همچون یک پیکره واحد عمل میکنند.
امین در ادامه تأکید میکند: چهلستون از معدود بناهای ایرانی است که در آن معماری چوبی به جایگاه معماری رسمی و تشریفاتی دست یافته است. ستونها برخلاف تصور عامیانه فقط پایههای باربر نیستند بلکه بخشی از زبان معماری کاخ به شمار میروند.
بیان وی چنین است که معماران دوران صفوی چوب را نه به عنوان مصالح معمول بلکه به عنوان عنصر هویتبخش انتخاب کردند. انعکاس ستونها در آب نیز صرفاً یک زیبایی چشمنواز نیست بلکه روایتی نمادین از تکرار، تکثیر و جاودانگی به شمار میرود.
این معمار در بخش دیگری از سخنان خود میافزاید: معماری چهلستون به شکلی طراحی شده که عملکردهای مختلف در عین تفکیک، وحدت خود را حفظ میکنند. ایوان محل استقبال و تشریفات بوده، تالار اصلی جایگاه مذاکرات سیاسی و نمایش اقتدار است، اتاقهای جانبی فضاهای خصوصیتر بوده و باغ نقش تنظیمکننده روح و روان مخاطب را ایفا میکرده است. در چنین هندسهای حتی یک تغییر کوچک ممکن است به ساختار کلی آسیب وارد کند. به همین دلیل مرمت چهلستون کاری بسیار حساس و چندلایه به شمار میرود.
وی اظهار میکند: اگر امروز از مرمت چهلستون سخن گفته میشود باید توجه داشت که این کاخ فقط یک اثر تاریخی نیست بلکه بخشی از حافظه جمعی ایرانیان است. هر تصمیمی که درباره آن گرفته میشود نه فقط به معماری بلکه به هویت فرهنگی یک ملت مربوط است.
از نظر وی مرمت این بنا به معنای بازسازی گذشته نیست بلکه فرصتی برای حفظ آینده است.
هرگونه مرمت در چهلستون باید همزمان با پایش مداوم بستر خاک باشد
مرتضی فرشته نژاد پیشکسوت معماری و مرمت در گفتوگو با خبرنگار مهر با اشاره به ابعاد فنی حفاظت از کاخ چهلستون بیان میکند: چوب یکی از آسیبپذیرترین مصالح در معماری تاریخی ایران است و مرمت آن بسیار دشوارتر از مصالح سنگی یا آجری محسوب میشود. چوب در مقابل رطوبت، نور مستقیم خورشید، تغییرات دما، آفات و قارچها حساسیت بسیار بالایی دارد. ستونهای چهلستون که هسته اصلی ساختار بنا هستند به همین دلیل نیاز به مراقبت مداوم دارند.
وی توضیح میدهد: حفظ چهلستون در واقع حفظ چوب در برابر طبیعت است و هر ستون یک پرونده مستقل مطالعاتی دارد که شامل وضعیت چوب، لایههای رنگ، بارهای واردشده، تغییر شکلها و آلودگیهای سطحی است. مرمتگران پیش از هر اقدام، ساختار چوب را با دستگاههای پیشرفته بررسی میکنند تا مطمئن شوند کدام بخش به تثبیت، پاکسازی یا تعویض نیاز دارد.
به گفته وی کوچکترین اشتباه ممکن است باعث از دست رفتن بخشهایی از تزئینات اصیل شود.
این استاد مرمت همچنین به مسئله فرونشست اشاره میکند و میگوید: اگرچه چهلستون تاکنون از این آسیب در امان مانده اما باغات تاریخی اصفهان در سالهای اخیر تحت تأثیر خشکی آبخوانها قرار گرفتهاند.
وی تأکید میکند: هرگونه مرمت در چهلستون باید همزمان با پایش مداوم بستر خاک، بررسی نشستهای احتمالی و مطالعه رفتار سازهای بنا انجام شود. این بنا به دلیل ثبت جهانی بودن نیازمند چکلیستهای سختگیرانهتری است و کوچکترین تغییر باید با تأیید متخصصان باشد.
فرشته نژاد میگوید: نگهداری چهلستون تنها وظیفه متخصصان میراث فرهنگی نیست بلکه نیازمند مشارکت عمومی است. هر آسیبی که به بنا برسد بازگشتپذیر نیست.
وی تاکید میکند: مردم باید بدانند کاخهایی مانند چهلستون تنها برای عکاسی نیستند بلکه مدارکی زنده از تاریخ ایران هستند. حفاظت از این مدارک باید به دغدغهای اجتماعی تبدیل شود.
آغاز روایت رسمی مرمت؛ کاخ در مسیر احیا
پس از توضیحات متخصصان اکنون نوبت به روایت رسمی معاون میراث فرهنگی اصفهان میرسد. سید روحالله سیدالعسگری، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان در گفتوگو با خبرنگار مهر جزئیات روند مرمت را چنین تشریح میکند: مرمتهای اخیر چهلستون عمدتاً توسط گروه امانی اداره کل و استادکاران باسابقه سازمان اجرا میشود. این گروه در سالهای گذشته نیز بخشهایی از بنا را مرمت کرده بود اما در دوره جدید روند کار ابعاد گستردهتری یافته است.
به گفته سیدالعسگری اتاق موسوم به چهارشنبهسوری و بخشهایی از تزئینات این اتاق که در دهه پنجاه خورشیدی به دلیل رطوبت سقف آسیب دیده بود اکنون در مرحله تکمیل مرمت قرار دارد.
وی بیان میکند: حدود هشتاد درصد نقاشیهای این بخش مرمت شده و لایههای رنگی تثبیت شدهاند. این عملیات ادامه همان مرمتی است که سه سال پیش در این بخش آغاز شده بود و امسال وارد مرحله نهایی شده است.
مرمت ستونها برای نخستین بار در چهار دهه گذشته
معاون میراث فرهنگی استان اصفهان توضیح میدهد: مرمت ستونها از مهمترین بخشهای پروژه است. ستونها طی دهههای گذشته فقط به صورت سطحی مراقبت شده بودند و پاکسازی جدی بر روی آنها انجام نشده بود. بارندگیهای متعدد باعث ایجاد لایههای آلودگی شده و در برخی بخشها چوب دچار تغییر رنگ شده بود. گروه امانی اکنون برای نخستین بار اقدام به پاکسازی کامل و مرمت عمیق این ستونها کرده است.
وی ادامه میدهد: این فرایند زمانبر است زیرا هر ستون ویژگی خاص خود را دارد. برخی نیازمند پاکسازی شیمیایی هستند برخی نیاز به تثبیت دارند و برخی باید از سطح چوب تا عمق چند میلیمتر بررسی شوند. همچنین در حال حاضر عملیات پاکسازی و اصلاح در حال انجام است و بخش زیادی از ستونها وارد مرحله تکمیل مرمت شدهاند.
نورپردازی جدید برای احیای گردشگری شبانه
یکی از مهمترین گلایههای گردشگران در سالهای اخیر ضعف نورپردازی چهلستون بود. سیدالعسگری با تأیید این موضوع اظهار میکند: گردشگری شبانه بدون نورپردازی استاندارد امکانپذیر نیست. به همین دلیل امسال فاز نخست نورپردازی ستوندار ایوان اجرا شده است.
وی توضیح میدهد: بیش از یک میلیارد تومان اعتبار برای این بخش اختصاص یافته و اکنون فاز دوم نورپردازی باغ و محوطه نیز آغاز شده است. هدف از این طرح آن است که تا نوروز پیش رو چهلستون بتواند در برنامه شبانه گردشگری اصفهان نقش مؤثری ایفا کند.
معاون میراث فرهنگی استان اصفهان میافزاید: نورپردازی جدید فقط زیبایی شبانه را افزایش نمیدهد بلکه نقش حفاظتی نیز دارد زیرا حضور نور در نقاط حساس امکان بروز آسیب یا نفوذ به بخشهای ممنوعه را کاهش میدهد و کنترل بنا را آسانتر میکند.
از نگاه وی اگر نورپردازی جدید تکمیل شود بسیاری از ظرفیتهای گردشگری مجموعه احیا خواهد شد.
برنامه جامع ایمنی و اطفای حریق
سیدالعسگری بخش دیگری از گفتوگو را به موضوع ایمنی اختصاص میدهد.
وی بیان میکند: یکی از مهمترین مسائل امروز بناهای تاریخی چگونگی مقابله با خطر آتشسوزی است به ویژه در چهلستون که بخش عمده سازه از چوب تشکیل شده است. همچنین اداره کل در حال مذاکره با سازمان آتشنشانی و پایگاه تهران برای استقرار سامانههای نوین اعلام و اطفای حریق است.
به گفته وی قرار است کپسولهای هوشمند و سیستمهای اتوماتیک اطفای حریق در نقاط حساس نصب شوند. این سیستمها بدون نیاز به دخالت انسان فعال میشوند و از آنجا که مطالعات آنها پنج ساله است اجرای این طرح نیازمند اعتباری حدود دو میلیارد تومان خواهد بود.
سیدالعسگری تأکید کرد که این پروژه اکنون در اولویت اداره کل قرار دارد.
پایش مستمر فرونشست و کنترل آسیبهای ناشی از خشکسالی
معاون میراث فرهنگی استان اصفهان درباره وضعیت فرونشست بیان میکند: خوشبختانه چهلستون در بحث فرونشست تاکنون با مشکل جدی مواجه نشده است. برخی بناهای تاریخی اصفهان به دلیل قرار گرفتن در بخش جنوبی شهر و همجواری با زایندهرود بیش از سایر نقاط تحت فشار خشکی آبخوان قرار دارند اما چهلستون به دلیل شرایط خاک باغ و نگهداری مستمر در وضعیت پایداری قرار دارد.
وی ادامه میدهد: پایش زمین از طریق دستگاهها و بررسی سطح نشستها به صورت مداوم انجام میشود. این اقدامات باعث شده کوچکترین تغییرات قابل تشخیص باشد و از بروز آسیب جدی جلوگیری شود.
نگهداری باغ جهانی؛ آبیاری، آفات و مراقبتهای سالانه
سیدالعسگری در بخش دیگری از سخنان خود وضعیت باغ چهلستون را تشریح میکند.
وی اظهار میکند: این باغ که بخشی از فهرست باغهای ایرانی ثبت جهانی است تاکنون با مشکل کمبود آب مواجه نشده است. چاه قدیمی باغ همچنان فعال است و با تخصیص اعتباری حدود هفت میلیارد تومان سیستم آبیاری باغ استانداردسازی شده است.
معاون میراث فرهنگی استان اصفهان توضیح میدهد: یکی از نگرانیهای اصلی در باغات تاریخی آفات درختان است. چهلستون از این نظر نیز در وضعیت مناسبی قرار دارد زیرا هر سال در خردادماه شرکت متخصصی به صورت کامل سازههای چوبی و درختان را سمپاشی میکند تا سوسکهای چوبخوار و آفات مشابه از بین بروند.
به گفته وی مجموعه باغ اکنون سالمترین دوره نگهداری خود را طی میکند.
محدودیتهای جدید برای برگزاری رویدادها در چهلستون
سیدالعسگری در پایان به موضوع برگزاری رویداد در محوطه چهلستون اشاره میکند و میگوید: رویدادهای متعدد دهه نود باعث وارد شدن فشار به بنا شده بود و اکنون اداره کل تلاش دارد این برنامهها را محدود کند. فقط برنامههای بینالمللی یا رویدادهایی که ملاحظات حفاظتی را رعایت کنند امکان اجرا خواهند داشت.
وی ادامه میدهد: برای هر برنامه تضمیننامه حفاظتی دریافت میشود و مواردی چون شدت صوت، تجهیزات، میزان ازدحام و حساسیت بخشهای بنا کنترل میشود.
به گفته وی بخشنامهای رسمی نیز به اداره کل ابلاغ شده که شرایط دقیق برگزاری برنامه در بناهای تاریخی استان را مشخص میکند و چهلستون از این پس تنها میزبان رویدادهایی خواهد بود که با هویت تاریخی آن سازگار باشند.
چهلستون دوباره میدرخشد
آنچه از گفتوگو با معماران، مرمتگران و معاون میراث فرهنگی استان برمیآید این است که چهلستون در یکی از مهمترین دورههای حفاظت و احیای خود قرار دارد. مرمت ستونها، اصلاح نورپردازی، تکمیل ایمنی، پایش فرونشست، نگهداری باغ و اعمال محدودیتهای جدید برای برگزاری برنامهها باعث شده این کاخ دوباره به روزهای شکوه خود نزدیک شود.
